Nghi lễ Pút tồng của người Dao đỏ

Pút tồng là nghi lễ lớn trong năm của cộng đồng, dòng họ người Dao đỏ ở Lào Cai nói chung. “Pút tồng” theo tiếng dân tộc Dao có nghĩa là “Tắm than”, mang ý nghĩa gửi gắm ước mơ, cầu mong sự phù hộ của thánh thần và tổ tiên, giúp mỗi người thêm niềm tin vào cuộc sống, vượt lên chính mình và những khó khăn.

Pút tồng còn mang ý nghĩa giải hạn, cầu may mắn, sức khỏe, mưa thuận gió hòa, mọi điều tốt lành; cầu an cho người sống, cầu siêu cho người đã khuất.

Nghi lễ Pút tồng của đồng bào người Dao đỏ thường được con cháu thực hành tại nhà thầy cúng vào ngày mồng 3 Tết đến trước ngày Rằm tháng Giêng hằng năm. Sau khi đã có sự chuẩn bị và xin phép thầy cúng từ trước, sáng mùng 3 Tết, thầy làm lễ chính trong nghi thức Pút tồng gọi thầy giúp việc đến để cùng nhau hỗ trợ các học trò tham dự buổi lễ trọng.

Thầy cúng chuẩn bị đạo cụ cho học trò.

Đúng ngày này, học trò từ các nơi sẽ tụ hội về địa điểm định sẵn để nhờ thầy giúp trước khi làm lễ. Nghi thức này dành cho những người đàn ông trưởng thành, nhưng cũng có cả người trong tuổi chưa thành niên, với mong muốn được thụ học ở thầy giáo lý và kỹ năng thực hành trong lễ “Tắm than”. Khoảng đầu giờ Thìn, phụ huynh đưa con mình lần đầu tiên đến nhờ thầy hướng dẫn học chữ, học đạo lý được đúc kết trong sách cổ của người Dao. Khi đi, phụ huynh thường đem theo gà, rượu, giấy bản và đặc biệt là thuốc lào để “nói lý” nhờ thầy giúp đỡ. Lễ vật của các trẻ sẽ được thầy đặt lên bàn thờ trình báo với bề trên và sư phụ như là sự ghi tên, đánh dấu cho trẻ lần đầu đến nhận sư phụ, vào nghề. Các trẻ được thầy dạy đọc sách bài ca giáo lý đầu tiên, lý lẽ về đạo lý làm người…

Tuy nhiên, trong nghi lễ này không thể thiếu những trẻ là trò cũ cũng cùng nhau đến thăm thầy và đem theo gà, rượu, túi gạo để dâng lên sư phụ, tổ tiên nhờ thầy xin phép để làm lễ Pút tồng. Hai thầy hướng dẫn cho các trẻ trình tự của những bước đi trong 36 tổ hợp động tác, sau đó hướng dẫn nhảy theo tiết tấu âm nhạc của dàn trống và chiêng.

Dạy các trò điệu nhảy trong lễ Pút tồng.

Sau khi công việc hướng dẫn các trò hoàn tất, thầy chính sẽ làm lễ mời sư phụ và các thần thánh, như: thần trời, thần đất, thần lửa, thần nước, thần mây, thần gió, thần sông, thần núi, thần nhà để phù hộ thầy dẫn trò tắm than. Khi thầy bắt đầu cúng, đống lửa được đốt lên… Tất cả nghi lễ cúng bái trong lễ Pút tồng được thực hiện thông qua các động tác nhảy múa. Các điệu nhảy, chính là linh hồn của toàn bộ buổi lễ được chuyển hóa qua các bước: đầu tiên, các học trò sắp xếp theo thứ tự ngồi vào các hàng ghế được chuẩn bị từ trước của thầy làm cúng.

Phút thăng hoa trong lễ "Tắm than".

Lời thầy cúng là thông ngôn quan trọng với thế giới thần linh, thế giới siêu hình, kết nối cho các vị thần nhập vào các trò để tung người, nhảy những bước chân dài xuyên qua đống lửa, theo tiết tấu dồn dập của tiếng trống chiêng, tạo nên màn trình diễn mạnh mẽ, hấp dẫn, thúc giục. Thông qua ngọn lửa, giúp con người sẽ vượt qua tai ương, để một năm mới tốt đẹp, bình an sẽ đến với mọi nhà, mọi người.

Sau nghi lễ “Tắm than”, cả thầy và trò tập trung tại bàn thờ cùng nhau nhảy múa cờ, múa võ vái trước bàn thờ để tạ thần linh, tổ tiên. Cả thầy và trò được sư phụ, các vị thần nhập trong trạng thái thăng hoa theo bước nhảy thần tiên. Thầy chính nhảy, thầy phụ đánh trống truyền cho các học trò nhảy theo 36 động tác võ với ý nghĩa các thần phù hộ, tiếp sức. Mỗi điệu nhảy mang một thông điệp riêng: Hai tay quét đất, bài bắc cầu đơn, nhảy cầu đôi, che ô các thần, thổi hồn binh mã bay, nhảy bước chân dài chân ngắn, gọi phải trái tướng quân binh mã, hô quân xung trận trừ tà, đón tướng trời phù hộ, thất tinh về ngự… Sau nghi thức này, thầy chính làm lễ thoát hồn giải nhập thần cho các trò và làm lễ tạ ơn, tiễn thánh. Nội dung lời cúng có đoạn: Hôm nay có việc gọi ông trời về giúp các thầy trong gia đình, một là bái tổ tiên, hai là tắm tượng, ba là bày tiệc mời các thầy trò binh sĩ cờ đỏ cờ trắng nhận gà. Đã xong gửi ông trời vàng nhất, vàng nhị đi về. Có xe lên xe, có ngựa lên ngựa, không xe không ngựa thì lên trời... Thầy cúng đốt giấy bạc ở bếp trời tiễn đưa: Đầu xuân năm mới đốt giấy cho ông Trời, cầu mong ông chúc phúc cho gia đình một năm bốn quý bình an, làm ăn phát tài, con cháu không ốm đau, học ít biết nhiều.

Tất cả nghi lễ cúng bái trong lễ Pút tồng được thực hiện thông qua các động tác nhảy múa. Các điệu nhảy, chính là linh hồn của toàn bộ buổi lễ.

Sau nghi lễ này thì Ngọc Hoàng và các vị thần trời sẽ trở lại nơi họ đã đến. Tiếp theo họ sẽ thực hiện nghi lễ bái tạ sư phụ.

Lễ Pút tồng đáp ứng nhu cầu đời sống tinh thần, tâm linh, hóa giải khát khao, mơ ước của người Dao đỏ về cuộc sống tốt đẹp, ấm no, an lành. Qua các điệu múa trong lễ Pút tồng, con cháu có những giây phút thăng hoa và thông linh được với tổ tiên, thần thánh. Những người tham gia cũng cảm nhận được sự có mặt của tổ tiên, của các đấng siêu nhiên xung quanh mình. Thông qua nghi lễ tạo cho con người niềm lạc quan yêu đời, đánh thức điều thiện và giá trị đạo đức nhân văn làm cho đời sống có ý nghĩa hơn.

Lễ Pút tồng cũng là dịp để người Dao đỏ hưởng thụ và giải trí. Các thành viên hòa nhập vào các hoạt động của nghi lễ, được thưởng thức điệu nhảy linh thiêng, huyền bí. Mọi người được hưởng lễ vật mà mình dâng cúng, được sống trong không khí gia đình, dòng họ, đoàn kết cộng đồng

Nguyễn Mạnh Cường