Ngoài lương bổng, Trung Quốc làm gì để chiêu mộ nhân tài gốc Hoa và người tài toàn cầu?

Từ đầu những năm 2000, đặc biệt là sau khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào tháng 12/2001, Bắc Kinh đã triển khai hàng loạt chương trình cấp quốc gia lẫn địa phương với mục tiêu cụ thể: đưa Trung Quốc từ một nền kinh tế dựa trên lao động giá rẻ sang một nền kinh tế dựa trên tri thức và sáng tạo.

Kế hoạch “Nghìn Nhân tài” - Hạt nhân của chiến lược thu hút nhân lực toàn cầu

Ra mắt vào năm 2008, Kế hoạch Nghìn Nhân tài (Thousand Talents Plan - TTP) là một trong những chương trình trọng điểm đầu tiên của Trung Quốc nhằm thu hút các nhà khoa học, kỹ sư và chuyên gia có tay nghề cao từ nước ngoài, đặc biệt là người gốc Hoa đang làm việc tại Mỹ, châu Âu và các nước phát triển. TTP ban đầu nhắm đến khoảng 1.000 cá nhân ưu tú trong vòng 5 đến 10 năm nhưng nhanh chóng mở rộng cả về quy mô và phạm vi.

Người tham gia chương trình được hưởng nhiều quyền lợi vượt trội: khoản thưởng tiền mặt lớn từ 1–2 triệu nhân dân tệ (3,6-7,2 tỷ đồng), gói hỗ trợ nghiên cứu riêng trị giá từ 3–5 triệu nhân dân tệ (11-18,2 tỷ đồng), nhà ở miễn phí hoặc trợ cấp nhà lên đến 1,5 triệu nhân dân tệ (khoảng 5,4 tỷ đồng), hộ khẩu tại các đô thị cấp cao, bảo hiểm y tế quốc gia, cũng như quyền thành lập nhóm nghiên cứu độc lập và tiếp cận các dự án khoa học trọng điểm cấp quốc gia. Ngoài ra, nhiều địa phương còn cấp thêm trợ cấp hàng tháng cho sinh hoạt và giáo dục con cái.

TTP cũng đi kèm với các vị trí danh giá trong giới học thuật và hành chính khoa học. Nhiều người tham gia chương trình được bổ nhiệm làm giáo sư danh dự, chủ nhiệm phòng thí nghiệm cấp quốc gia, hoặc giữ vai trò tư vấn chiến lược trong các cơ quan nhà nước.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trò chuyện với các nhà nghiên cứu tại Đại học Khoa học và Công nghệ Macau. Ảnh: Xinhua.

Một số cá nhân nổi bật từng được chiêu mộ bao gồm:

Shi Yigong: nhà sinh vật học phân tử, từ Đại học Princeton về làm Hiệu trưởng Đại học Khoa học và Công nghệ Tây An.

Chen-Ning Yang: nhà vật lý từng đoạt giải Nobel, làm cố vấn danh dự cho các viện nghiên cứu chiến lược.

Gao Xiaosong: chuyên gia AI từ Thung lũng Silicon, tham gia phát triển trung tâm AI quốc gia ở Bắc Kinh.

Một số địa phương cũng có chương trình địa phương hóa từ TTP như "Kế hoạch 100 Nhân tài" ở Thượng Hải hoặc "Tân Nguyệt Nhân tài" ở Quảng Đông, với mức hỗ trợ tiền mặt, cơ sở nghiên cứu và vị trí hành chính tương đương cấp bộ, cùng quyền truy cập vào các quỹ đầu tư mạo hiểm nhà nước. Các chuyên gia tham gia còn được đảm bảo cổ phần trong doanh nghiệp nếu khởi nghiệp và có thể được cấp đất hoặc miễn tiền thuê văn phòng trong 3–5 năm.

TTP từng bị chỉ trích tại Mỹ và một số nước phương Tây vì bị cho là công cụ để Trung Quốc chuyển giao công nghệ và tri thức khoa học. Nhiều nhà khoa học gốc Hoa từng bị điều tra hoặc gây áp lực vì nghi ngờ có liên hệ với TTP. Tuy vậy, phía Trung Quốc khẳng định chương trình là công cụ phát triển chính đáng, tương tự như các nỗ lực "chiêu hiền đãi sĩ" của các quốc gia khác.

Sau năm 2018, TTP được điều chỉnh và chuyển đổi thành các chương trình kế nhiệm như “Young Thousand Talents Plan” (Kế hoạch Trăm Nhân tài Trẻ tuổi) và High-End Foreign Talents Plan (Kế hoạch Nhân tài Nước ngoài Chất lượng cao), mở rộng tiêu chí sang các tài năng trẻ, chuyên gia nước ngoài không phải gốc Hoa, và cả nhân tài nội địa có triển vọng quốc tế.

Năm ngoái, Bắc Kinh đã ban hành hướng dẫn kêu gọi các trường đại học Trung Quốc tái cấu trúc chương trình đào tạo để cải thiện chương trình giảng dạy ở các chuyên ngành chính. Ảnh: AFP

Những chính sách hỗ trợ, khuyến khích hấp dẫn

Hỗ trợ tài chính

Một trong những điểm nổi bật nhất trong chiến lược thu hút nhân tài của Trung Quốc là các gói hỗ trợ tài chính hấp dẫn đi kèm chính sách hỗ trợ khác. Chính phủ Trung Quốc và chính quyền địa phương cung cấp các khoản tiền mặt lớn một lần (lump-sum), trợ cấp nhà ở, chi phí sinh hoạt và hỗ trợ nghiên cứu.

Tại Khu công nghệ cao Zhongguancun ở Bắc Kinh, các startup do chuyên gia nước ngoài sáng lập có thể được cấp vốn khởi nghiệp tới 5 triệu nhân dân tệ (18,2 tỷ đồng). Ngoài tiền mặt, chính quyền còn cấp đất thuê giá 0 đồng trong 3 năm đầu, và hỗ trợ đăng ký giấy phép kinh doanh chỉ trong 48 giờ. Các dự án có tiềm năng chiến lược có thể được tặng quyền sử dụng đất dài hạn (20 năm trở lên) hoặc miễn 100% thuế doanh nghiệp trong 5 năm đầu hoạt động.

Thành phố Thâm Quyến năm 2022 công bố chi tới 4 tỷ nhân dân tệ/năm (14,5 tỷ đồng) để thu hút và giữ chân nhân tài công nghệ, bao gồm cả các chuyên gia nước ngoài. Các công ty công nghệ thành lập bởi nhân tài nước ngoài được cấp văn phòng miễn phí 2 năm, ưu đãi giảm thuế đến 70% và quyền truy cập quỹ đầu tư công nghệ thành phố trị giá 10 tỷ nhân dân tệ (36,4 nghìn tỷ đồng).

Tại các địa phương, các gói hỗ trợ tài chính cũng không kém phần hấp dẫn. Huyện Cổ Lận (tỉnh Tứ Xuyên) cung cấp khoản hỗ trợ 300.000 nhân dân tệ (khoảng 1 tỷ đồng) và trợ cấp sinh hoạt 1.000 nhân dân tệ/tháng (3,6 triệu đồng) cho người có bằng tiến sĩ chuyển đến sinh sống. Thành phố Thái Châu (tỉnh Chiết Giang) sẵn sàng hỗ trợ đến 100.000 nhân dân tệ (364 triệu đồng) cho sinh viên đại học chuyển đến làm việc. Tỉnh Hồ Nam cam kết tài trợ lên tới 1 triệu nhân dân tệ (3,6 tỷ đồng) cho các nghiên cứu sinh tiến sĩ từ nước ngoài trở về.

Cơ hội nghề nghiệp

Không chỉ dừng lại ở tài chính, cơ hội nghề nghiệp hấp dẫn cũng là một trụ cột quan trọng. Trung Quốc đã ký kết hàng loạt thỏa thuận hợp tác giữa các trường đại học trọng điểm (như Đại học Thanh Hoa, Đại học Bắc Kinh, Đại học Chiết Giang) với các chuyên gia nước ngoài để mời họ làm việc dưới danh nghĩa "giáo sư đặc biệt" hoặc "giám đốc phòng nghiên cứu quốc gia".

Các đại học như Đại học Y khoa Côn Minh sẵn sàng trả lương 1 triệu nhân dân tệ/năm và cấp thêm 3,5 triệu nhân dân tệ (12,7 tỷ đồng) hỗ trợ nhà ở, chi phí nghiên cứu tối thiểu 5 triệu nhân dân tệ (18,2 tỷ đồng) cho các ứng viên có quỹ nghiên cứu từ Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia Trung Quốc (NSFC).

Hỗ trợ cho gia đình chuyên gia

Một điểm sáng của các chính sách là hỗ trợ toàn diện cho gia đình chuyên gia. Các chương trình thu hút nhân tài tại Bắc Kinh, Thượng Hải, Quảng Châu và Hàng Châu đều đi kèm với các chính sách hỗ trợ chỗ học cho con tại các trường quốc tế, hỗ trợ việc làm cho vợ/chồng, và quyền tiếp cận hệ thống y tế công tương đương công dân bản xứ.

Tại Thâm Quyến, từ năm 2021, chuyên gia nước ngoài được phép mua bất động sản không giới hạn số lượng (trong khi người ngoại quốc khác chỉ được sở hữu một căn).

Cải cách hành chính

Trung Quốc cũng đã đẩy mạnh cải cách hành chính với mục tiêu đơn giản hóa quy trình cấp thị thực, giấy phép lao động và cư trú dài hạn. Loại thị thực R (R Visa), được đưa vào áp dụng từ tháng 1/2018, dành riêng cho các chuyên gia cao cấp trong các lĩnh vực công nghệ, y tế, giáo dục và năng lượng.

Loại visa này cho phép cư trú đến 5–10 năm, đồng thời người giữ visa có thể làm việc tại nhiều cơ sở khác nhau mà không cần xin phép riêng từng nơi. Tính đến cuối năm 2022, đã có hơn 25.000 chuyên gia nước ngoài được cấp R Visa.

Các học giả, nhà khoa học nhận được nhiều ưu đãi, khuyến khích khi trở về Trung Quốc làm việc. Ảnh: Shutterstock.

Hiệu ứng, đánh giá và những cân nhắc về chiến lược

Theo nhà nghiên cứu Yanbo Wang (Đại học Hong Kong), "sự cạnh tranh trong việc thu hút nhân tài đang diễn ra gay gắt, không chỉ giữa các thành phố Trung Quốc mà còn giữa các quận huyện trong cùng một địa phương".

Điều này được thể hiện qua hàng trăm chính sách tuyển dụng nhân tài ở cả cấp trung ương, tỉnh và thành phố. Một số chương trình tập trung vào người nước ngoài, như phiên bản kế nhiệm của “Thousand Talents Plan” hay chương trình “Overseas Young Elite Recruitment Program”, được tái cơ cấu dưới cái tên High-End Foreign Talents Plan.

Tuy nhiên, phần lớn chương trình hiện nay mở cửa cho mọi đối tượng tài năng – kể cả trong nước – phản ánh thực tế rằng "hồ nhân lực nội địa của Trung Quốc giờ đã rất sâu".

Theo một nghiên cứu năm 2023, số lượng các nhà khoa học gốc Hoa rời Mỹ về Trung Quốc hoặc nước khác đã tăng đều đặn trong giai đoạn 2010–2021.

Một số trường hợp nổi bật gần đây bao gồm nhà thần kinh học Dan Yang (rời Đại học California, Berkeley để gia nhập Học viện Y học Dịch thuật SMART tại Thâm Quyến vào tháng 6/2024) và nhà hóa học Charles Lieber cũng gia nhập SMART vào tháng 5.

Việc Mỹ siết chặt visa đối với sinh viên và học giả Trung Quốc – như tuyên bố ngày 28/5/2024 của Ngoại trưởng Marco Rubio – đang tạo điều kiện thuận lợi hơn cho Trung Quốc "chiêu mộ ngược".

Tuy vậy, theo chuyên gia Marina Zhang (Đại học Công nghệ Sydney), Trung Quốc vẫn gặp khó trong việc giữ chân nhân tài lâu dài do các lo ngại về tự do học thuật, tính minh bạch thể chế và chất lượng sống. Việc duy trì và nâng cấp hệ sinh thái nghiên cứu nội địa sẽ là chìa khóa để xây dựng một môi trường mở, nơi nhân tài có thể ở lại và phát triển bền vững.

Nhìn chung, chính sách thu hút nhân tài của Trung Quốc là một nỗ lực toàn diện, đa tầng nhằm xây dựng lực lượng lao động đẳng cấp thế giới, thúc đẩy đổi mới và hiện thực hóa các mục tiêu chiến lược về phát triển công nghệ và tự chủ kinh tế.

Với ngân sách hàng chục tỷ nhân dân tệ mỗi năm, mạng lưới chính sách linh hoạt từ trung ương đến địa phương, cùng bối cảnh địa chính trị thuận lợi, Trung Quốc đang từng bước định hình lại cán cân nhân lực chất lượng cao trên toàn cầu.

Huyền Chi