Ngôi đền bên bờ sông Hồng

Năm nay, cụ bà Lý Thị Ngọc, thôn Thái Niên đã bước vào tuổi 95. Là người sinh ra và lớn lên trên mảnh đất này, cả cuộc đời cụ gắn với ngôi làng cổ của đồng bào người Kinh, người Giáy ngay bên bờ sông Hồng. Hôm nay, dưới gốc đa cổ thụ hơn 200 năm tuổi, cụ Ngọc kể cho các con, cháu và bà con trong thôn nghe câu chuyện về lịch sử và sự linh thiêng của ngôi đền thờ Mẫu cũng là nơi sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của bà con trong vùng qua nhiều thế hệ.

Đền Mẫu tọa lạc ven sông Hồng thuộc thôn Thái Niên, là nơi Nhân dân trong vùng thờ Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên, hóa thân là Mẫu Liễu Hạnh. Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên được dân gian gọi là Đức Quốc Mẫu hay Quốc Mẫu Vua Bà, được coi là vị thần chủ trong các điện thờ Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ của người Việt. Đền Mẫu Thái Niên với lịch sử lâu đời gắn liền với sự hình thành cộng đồng dân cư và văn hóa, tín ngưỡng thờ Mẫu của người dân nơi đây.

Cụ Lý Thị Ngọc cho biết: Tôi không biết rõ đền Mẫu được xây dựng từ khi nào, nhưng khi còn nhỏ, tôi đã thấy ông bà, bố mẹ và người làng đến đền Mẫu thắp hương mỗi dịp mùng 1, ngày rằm, ngày tết, ngày hội đền vào tháng 3 âm lịch. Vùng đất này nằm ven sông Hồng, trước đây rất hoang vu. Không rõ thực hư thế nào, nhưng tôi nghe các cụ kể lại từ xa xưa ở đây có cặp rắn trắng, còn gọi là bạch long về ngự, còn có cả “ông” hổ bị thọt 1 chân thường xuyên xuất hiện, bà con gọi là “ông thọt”, “ông 3 chân”. Đền Mẫu thờ Quốc Mẫu Vua Bà thiêng lắm. Ai xâm phạm đều gặp những điều không may, phải lên đền làm lễ tạ tội với thần linh.

Đối với ông Lý Quyết Thắng, cháu của cụ Ngọc, năm nay cũng đã 75 tuổi, thì cây đa cổ thụ bên cạnh đền Mẫu Thái Niên gắn với bao kỷ niệm tuổi thơ cũng như những năm tháng của cuộc đời. Bên cây đa này, thuở nhỏ ông Thắng cùng với bạn bè tụ tập vui chơi, đánh khăng, đánh đáo, trèo cây bắt tổ chim sáo, nhặt quả đa chín đỏ… Những kỷ niệm ấy ông không thể nào quên.

Ông Lý Quyết Thắng kể lại: Quanh ngôi đền Mẫu Thái Niên trước đây có 3 cây đa cổ thụ, trong đó có 2 cây mọc sát bờ sông Hồng. Qua những mùa mưa lũ, đất ven sông bị lở, 2 cây đa to đã bị đổ xuống sông. Hiện nay, bên cạnh đền Mẫu còn 1 cây đa cổ thụ đã hơn 200 năm tuổi. Cây đa chính là minh chứng còn lại gắn với lịch sử ngôi đền Mẫu linh thiêng.

Theo lời kể của người dân địa phương, đền Mẫu Thái Niên được xây dựng cách đây rất lâu, trước năm 1886 khi thực dân Pháp xâm lược và đô hộ vùng đất này, sau đó xây dựng ga Thái Niên trên tuyến đường sắt Điền Việt (Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng). Trải qua quá trình lịch sử, khi thực dân Pháp lấy nơi này làm nơi tập kết quặng thì đền Mẫu được di chuyển sang vị trí khác cách vị trí cũ khoảng 600 m. Sau đó, đền Mẫu bị hỏa hoạn, những tài liệu, tượng cổ, chuông cũng không còn. Đến năm 1980, người dân thôn Thái Niên xây dựng lại đền Mẫu ở vị trí cũ làm nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của cộng đồng.

Cũng trong câu chuyện về ngôi đền Mẫu cổ bên bờ sông Hồng ở xã Thái Niên, chúng tôi được nghe kể rằng, trước đây, trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, đền Mẫu cũng là nơi chở che cho nhiều bộ đội thoát khỏi sự truy lùng của giặc Pháp. Rồi trên tuyến đường thủy sông Hồng, những người làm ăn, buôn bán ngược xuôi cũng thường xuyên vào đền Mẫu Thái Niên thắp hương cầu mong các vị thần linh phù hộ cho công việc thuận buồm xuôi gió. Những người hiếm muộn cũng về đây thắp hương cầu tự được như ý nguyện.

Vào dịp mùng 1, ngày rằm hằng tháng, tết Nguyên đán, người dân Thái Niên đến dâng hương, cầu mong những điều tốt lành. Đặc biệt lễ hội chính của đền vào tháng 3 âm lịch, trước đây có lễ rước Mẫu bằng thuyền qua sông Hồng từ đền Mẫu Thái Niên sang đền Ngòi Bo, xã Gia Phú. Ngoài lễ hội chính, còn tổ chức các ngày lễ khác trong năm như: Lễ Thượng nguyên, lễ vào hạ, tiệc Quan Đệ Ngũ tháng 5, tiệc Đức Thánh Trần tháng 8, tiệc Quan Hoàng Bơ, Hoàng Bảy, Hoàng Mười, lễ Tất niên...

Đền Mẫu Thái Niên sát bờ sông Hồng, khuôn viên có tổng diện tích trên 560 m2, gồm các hạng mục như lối vào, cây đa trước cửa đền, chỗ hóa vàng, sân đền, đền chính, bếp, kho. Trong đó, đền chính là ngôi nhà cấp 4 đã cũ có diện tích 70 m2, xây bằng gạch.

Đền Mẫu Thái Niên mang nhiều giá trị về văn hóa, lịch sử gắn liền với vùng đất Thái Niên, Bảo Thắng và cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Ngày nay, đền Mẫu Thái Niên còn có giá trị quan trọng về phát triển du lịch tâm linh, bởi đền nằm trên chuỗi du lịch tâm linh dọc sông Hồng trên địa bàn tỉnh như: đền Mẫu Trịnh Tường (Bát Xát), đền Mẫu, đền Thượng (thành phố Lào Cai), đền Bảo Hà (Bảo Yên).

Bà Phạm Thị Nụ, Phó Chủ tịch UBND xã Thái Niên cho biết: Xác định đền Mẫu mang nhiều giá trị quan trọng đối với cộng đồng nơi đây, những năm qua, chính quyền xã Thái Niên, huyện Bảo Thắng đã đề nghị các cấp, các ngành quan tâm nghiên cứu, công nhận là di tích lịch sử văn hóa. Ngày 2/6/2025, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã tổ chức hội thảo khoa học lập hồ sơ di tích đền Mẫu Thái Niên. Ngày 6/6/2025, UBND tỉnh đã ban hành quyết định công nhận đền Mẫu Thái Niên là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Qua đó, thuận lợi cho việc quản lý, trùng tu, tôn tạo ngôi đền thêm khang trang, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa, tâm linh của Nhân dân và trở thành điểm đến du lịch tâm linh hấp dẫn du khách thập phương.

Tuấn Ngọc - Tất Đạt