Người anh hùng làm rạng danh xứ Nghệ

Khu di tích lăng mộ vua Mai Hắc Đế tại huyện Nam Đàn.

Từ người dân áo vải, Mai Thúc Loan (năm 670 - 723) trở thành lãnh tụ cuộc khởi nghĩa Hoan Châu, chống lại ách đô hộ của nhà Đường, khẳng định ý chí độc lập của dân tộc.

Trang sử vàng trong thời kỳ Bắc thuộc

Trong dòng chảy lịch sử hào hùng của dân tộc, Nghệ An là vùng đất địa linh nhân kiệt, nơi sản sinh ra nhiều bậc anh hùng. Tiêu biểu vào thế kỷ VIII, vua Mai Hắc Đế (năm 670 - 723) lãnh đạo cuộc khởi nghĩa Hoan Châu, đánh đổ ách đô hộ của nhà Đường, lập nên nước Vạn An (năm 713 - 722).

Chiến công hiển hách của ông được lưu danh muôn đời qua những trang sử như: Đại Việt sử ký toàn thư, An Nam chí lược, Việt điện u linh tập… và những câu chuyện được nhân dân truyền tụng.

Mai Hắc Đế tên tự là Mai Thúc Loan, sinh ra và lớn lên tại làng Ngọc Trừng, xã Đông Liệt (nay là Nam Thái, Nam Đàn). Tương truyền, Mai Thúc Loan mồ côi bố mẹ từ nhỏ, ông phải lam lũ kiếm sống bằng nhiều nghề như kiếm củi, chăn trâu, làm thuê cho hào phú. Nhưng bù lại, ông được trời phú cho sức vóc cao lớn, khỏe mạnh, thông minh tài trí hơn người.

Vào thế kỷ VII, nhà Đường đặt nước ta là An Nam đô hộ phủ, với nhiều hình thức, thủ đoạn bóc lột, cai trị tàn bạo. Để ngăn cản các phong trào đấu tranh của nhân dân ta, nhà Đường cho xây đắp các thành lũy lớn, đóng giữ ở các châu, đặc biệt là thành Tống Bình (Hà Nội ngày nay).

Lớn lên trong thời kỳ đất nước lầm than, Mai Thúc Loan sớm nhen nhóm ý định khởi nghĩa, lật đổ chính quyền đô hộ. Nhờ quen biết rộng, lại được vợ là bà Đinh Thị Ngọc Tô hết lòng ủng hộ, Mai Thúc Loan kết thân với nhiều hào kiệt, sau này trở thành những tướng tài dưới lá cờ của ông như Thôi Thặng, Phòng Hậu, Đàn Văn Du, Mao Hoành…

Năm 713, Mai Thúc Loan xây dựng căn cứ khởi nghĩa tại vùng Hoan Châu (Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay), lấy thành Vạn An ở quê hương làm trung tâm. Ông tích cực chiêu mộ người tài, rèn luyện binh sĩ. Chỉ trong thời gian ngắn, nhờ sự ủng hộ của nhân dân và kết giao với các nước lân bang như: Lâm Ấp, Chân Lạp, nghĩa quân của Mai Thúc Loan lên đến hàng chục vạn người.

Sau khi đánh tan quân giặc tại châu lỵ Hoan Châu, Mai Thúc Loan tiếp tục giải phóng châu lỵ Diễn Châu (huyện Diễn Châu). Trước khí thế áp đảo của nghĩa quân, quan lại tay sai tại các châu, huyện sợ hãi xin hàng, một số bỏ chạy về phủ An Nam đô hộ phủ.

Thừa thắng xông lên, Mai Thúc Loan tiến binh đánh chiếm thành Tống Bình. Thái thú nhà Đường là Quang Sở Khách cùng đám thuộc hạ không chống cự được đành bỏ thành chạy về nước.

Mai Thúc Loan được suy tôn lên làm Vua, lấy hiệu là Mai Hắc Đế, lập nên nhà nước Vạn An. Theo Việt điện u linh tập, vì ông có mệnh thủy (tượng trưng bởi màu đen) nên mới lấy hiệu là Hắc Đế để hợp với mệnh. Trong khi dân gian lưu truyền rằng, Mai Thúc Loan có nước da màu đen nên ông lấy tên hiệu này.

Vừa hay lúc đó, nhà Đường đang ở giai đoạn nội bộ rối ren. Chính việc này khiến triều Đường điều quân chậm trễ, tạo điều kiện để khởi nghĩa Hoan Châu giành chiến thắng và Mai Hắc Đế có thời gian xây dựng chính quyền trong gần một thập kỷ.

Sau khi lên ngôi, vua Mai xây dựng bộ máy chính quyền từ triều đình trung ương đến địa phương và ban hành nhiều chính sách quan trọng nhằm khoan thư sức dân như xóa bỏ tô, thuế, cống nạp… Trong gần 10 năm, nhân dân ta được hưởng cuộc sống yên vui, thái bình.

Khu lăng mộ được xây dựng theo phong cách tiền miếu, hậu mộ.

Vị vua áo vải và đại nghiệp dang dở

Năm 722, vua Đường sai tướng Dương Tư Húc cùng đô hộ An Nam Quang Sở Khách đưa hơn 10 vạn quân quay lại xâm lược nước ta. Một đạo quân theo đường bộ tràn vào phía Bắc, tiến thẳng về phủ thành Tống Bình. Một đạo quân thủy theo đường biển Quảng Ninh, rồi men theo sông Hồng.

Nhân lúc quân ta lơ là, mất cảnh giác, quân Đường tập kích thành Tống Bình. Quân trong thành trở tay không kịp, dù dũng cảm chống trả nhưng trước lực lượng địch đông đã dần thất thế. Nhiều binh sĩ anh dũng hy sinh ngoài mặt trận.

Sau thất bại tại thành Tống Bình, những quân còn lại chạy ra vùng căn cứ ngoại ô, tập hợp với đội quân của bà Phạm Thị Uyển (vợ thứ của vua Mai), tiếp tục phản kích lại quân Đường.

Tượng vua Mai Hắc Đế đặt tại thượng điện.

Lúc này, Dương Tư Húc đem một lực lượng đông đảo đến tấn công. Anh dũng kháng cự được một thời gian, nhưng vì tương quan lực lượng hai bên chênh lệch, cuối cùng đội quân của bà Phạm Thị Uyển bị bại trận. Quyết không để rơi vào tay kẻ thù, nữ tướng gieo mình xuống dòng sông Tô Lịch tự vẫn.

Trước tình thế bất lợi, vua Mai Hắc Đế đưa số quân còn lại rút lui về vùng Sa Nam (Nam Đàn) để phòng ngự. Dương Tư Húc cùng Quang Sở Khách sau khi ổn định được chính quyền đô hộ, chúng lại tập trung binh lực quyết tâm đánh vào Hoan Châu.

Quân nhà Đường chia thành 2 đạo quân thủy và bộ tiến đánh kinh đô Vạn An. Một đạo thủy quân xuôi theo đường sông Hồng ra biển, rồi ập vào Cửa Hội (thuộc TP Vinh ngày nay), sau đó ngược dòng sông Lam lên Sa Nam. Một đạo quân bộ xuất phát từ Tống Bình đi thẳng vào Hoan Châu, phối hợp với thủy quân công phá các cụm cứ điểm phòng ngự thành Vạn An.

Đạo quân thủy khi tiến vào Cửa Hội bị quân đội của vua Mai phòng ngự ở đây chặn đánh quyết liệt. Tuy nhiên, do chênh lệch lực lượng dần thất thế, đành rút lui về thành.

Trải qua nhiều trận chiến, thành Vạn An thất thủ. Quan quân đưa vua Mai Hắc Đế đang lâm trọng bệnh lên căn cứ núi Hùng Sơn cố thủ. Khi vua Mai băng hà, triều thần cùng binh sĩ đưa Hoàng tử út là Mai Thúc Huy lên ngôi, lấy niên hiệu Mai Thiếu Đế. Không lâu sau, cứ điểm phòng ngự cuối cùng của quân đội nước Vạn An bị phá vỡ, vua Mai Thiếu Đế hy sinh.

Mặc dù thất bại, nhưng cuộc khởi nghĩa Hoan Châu do vua Mai Hắc Đế lãnh đạo là một trong những trang sử vàng chói lọi trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Cuộc khởi nghĩa thể hiện tinh thần yêu nước, ý chí quật cường, không chịu khuất phục trước ách đô hộ của giặc ngoại xâm của nhân dân ta.

Thượng điện, hạ điện, tả vu, hữu vu được xây dựng theo hình chữ khẩu.

Bên trong các tòa điện rộng 50 - 70 m2, khung dựng bằng gỗ.

Phía sau tòa thượng điện là mộ vua Mai được xây bằng bê tông

Ngôi đền lưu giữ dấu ấn lịch sử

Khi vua Mai Hắc Đế mất, nhân dân xây mộ tại núi Đụn Sơn, nơi ông trút hơi thở cuối cùng. Ban đầu, đền Vua Mai chỉ là ngôi đền nhỏ, lưng tựa vào thung lũng, mặt hướng ra dòng sông Lam. Trải qua hàng trăm năm với bao biến thiên của lịch sử, khu lăng mộ và đền thờ nhiều lần được trùng tu, tôn tạo.

Đến năm Minh Mạng thứ 2 (năm 1812) đền được xây to đẹp, uy nghi. Ngoài thờ vua Mai, đền còn thờ phụng thân mẫu, vợ, con của ngài cùng các vị tướng lĩnh, những người góp công trong cuộc khởi nghĩa Hoan Châu.

Kiến trúc đền Vua Mai được bố trí đăng đối từ ngoài vào trong, bao gồm các công trình: Cổng, sân, thượng, trung, hạ điện, tả, hữu vu… các cấu kiện được đắp, chạm trổ hoa văn họa tiết độc đáo với nhiều chủ đề tứ linh, tứ quý…

Cách di tích đền thờ Mai Hắc Đế 200m về hướng Tây là khu miếu mộ vua Mai, đây là nơi an táng thi hài của ngài. Khu miếu mộ vua Mai có vị trí “tọa sơn, vọng thủy”, phía trước lấy dòng sông Lam làm tiền án, phía sau và hai bên tả hữu dựa vào núi Đụn tựa thế tay ngai vững chãi.

Kiến trúc di tích chia làm 2 khu vực được xây dựng theo kiểu tiền miếu hậu mộ. Miếu thờ kiến trúc theo kiểu chữ khẩu và khu lăng mộ được làm từ đá xanh nguyên khối.

Lễ hội đền Vua Mai được tổ chức từ 13 - 15 tháng Giêng âm lịch hàng năm.

Hội vật cổ truyền tại Lễ hội đền Vua Mai.

Ngày nay, tại đền thờ và miếu mộ vua Mai còn lưu giữ nhiều hiện vật cổ, quý giá như: Tượng thờ Mai Hắc Đế, hoành phi, câu đối, hương án… Tất cả đều có giá trị khoa học và thẩm mĩ.

Đặc biệt, tại di tích còn lưu giữ nhiều sắc phong của các triều đại phong cho vua Mai Hắc Đế, Mai Thiếu Đế; đây được xem là những tư liệu lịch sử quý hiếm có niên đại hàng trăm năm.

Với những giá trị về lịch sử, văn hóa và khoa học, năm 1996, di tích đền thờ vua Mai Hắc Đế được Nhà nước xếp hạng là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Ngày 29/12/2022, di tích này được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Di tích cấp quốc gia đặc biệt.

Hàng năm, tại đền thờ vua Mai diễn ra nhiều nghi lễ trang trọng. Trong đó ngày giỗ vua Mai (17/9 âm lịch) và Lễ hội đền Vua Mai (từ 13 - 15 tháng Giêng âm lịch) thu hút hàng vạn người dân và du khách thập phương đến tham quan, chiêm bái.

Lễ hội đền Vua Mai gồm các phần lễ yết cáo, lễ rước, lễ dâng hương… Ngoài ra, phần hội còn có nhiều hoạt động văn hóa, thể thao hấp dẫn như: Hội vật cổ truyền, thi hội trại, thi đấu bóng chuyền và các trò chơi dân gian, cờ thẻ, chọi gà, đu quay… Ban đêm, du khách sẽ được thưởng thức những tiết mục dân ca ví, dặm, phường vải, hát giao duyên...

Nằm cách TP Vinh chỉ hơn 20km về phía Tây, cùng với Khu di tích Kim Liên, Khu lưu niệm Phan Bội Châu..., Cụm di tích mộ và đền thờ vua Mai Hắc Đế trở thành điểm đến lịch sử, tâm linh không thể bỏ qua mỗi khi du khách ghé thăm mảnh đất Nam Đàn.

Phạm Tâm