Người giữ hồn lụa tơ sen

Biến tằm thành “công nhân dệt lụa”

Những ngày cuối năm, chúng tôi tìm về thôn Hạ, xã Phùng Xá, huyện Mỹ Đức, Hà Nội để gặp nghệ nhân Phan Thị Thuận. Căn nhà của bà nằm ngay bên bờ sông Đáy thơ mộng, vừa là nơi sản xuất, vừa là nơi trưng bày sản phẩm. Trong một căn phòng nhỏ, chồng bà Thuận đang tỉ mỉ chăm chút nong tằm.

Chỉ vào nong tằm mà chồng mình đang chăm chút, bà Thuận chia sẻ: “Muốn con tằm tự dệt tơ cho mình phải chăm sóc như một đứa trẻ, phải hiểu tập tính của nó. Tằm ăn sạch lắm, nếu không chăm thì không thể cho sợi tơ chất lượng như ý muốn”.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận luôn tin rằng, lụa được dệt từ tơ sen đem đến luồng sinh khí tốt.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận xuất thân từ gia đình nhiều đời làm nghề dệt lụa. Gắn bó với con tằm từ nhỏ, bà luôn ấp ủ những ý tưởng mới để nâng cao giá trị của nghề truyền thống. Một lần tình cờ quan sát những con tằm đang nhả tơ, bà nảy ra ý tưởng, tại sao không để chính con tằm tự dệt nên sản phẩm, thay vì chỉ thu tơ để dệt bằng khung cửi?

Hành trình biến ý tưởng thành hiện thực không hề dễ dàng. Bà đã dành nhiều năm nghiên cứu về tập tính của loài tằm, thử nghiệm với các môi trường khác nhau và điều chỉnh từng chi tiết nhỏ để hướng dẫn con tằm nhả tơ theo ý mình mong muốn. Phương pháp này dựa trên việc đặt con tằm vào một khuôn hình đặc biệt được thiết kế riêng. Khi con tằm nhả tơ, sợi tơ sẽ phủ đều theo khuôn, tạo thành sản phẩm liền mạch, không có mối nối.

Sản phẩm làm ra không chỉ giữ được vẻ đẹp tự nhiên của sợi tơ mà còn có độ bền, mềm mại và độc đáo. Mỗi chiếc khăn, áo, hay vật phẩm từ tơ do tằm tự dệt đều mang giá trị thẩm mỹ cao và hoàn toàn khác biệt so với các sản phẩm dệt thông thường.

Phát minh của nghệ nhân Phan Thị Thuận không chỉ nâng tầm nghề lụa Việt Nam mà còn mở ra hướng đi mới trong việc khai thác giá trị của con tằm. Kỹ thuật này giúp giảm thiểu sự can thiệp của máy móc, giữ cho sản phẩm gần gũi với tự nhiên, thân thiện với môi trường.

Chiếc áo dài làm từ lụa tơ sen được hoa hậu Huỳnh Thị Thanh Thủy trình diễn tại cuộc thi Hoa hậu quốc tế 2024.

Dệt lụa từ tơ sen

Thành công trong việc “bắt tằm nhả tơ dệt lụa” tạo nhiều công ăn việc làm cho người dân trong vùng, nghệ nhân Phan Thị Thuận vẫn không bằng lòng với bản thân. Cơ duyên để bà đến với tơ sen bắt đầu từ một lần tình cờ khi bà nhìn thấy những cọng sen già bị bỏ lại sau mùa thu hoạch. Bà chợt nhận ra rằng, trong những cọng sen khô héo ấy có thể chứa đựng một tiềm năng lớn lao.

Đến năm 2016, Bộ Khoa Học và Công nghệ đã cho Viện Kinh tế sinh thái thực hiện đề tài: “Nghiên cứu thử nghiệm mô hình sản xuất sợi từ cuống lá sen” với sự hợp tác của Myanmar. Trong hai năm, mô hình của đề tài được thực hiện tại thôn Hạ. Khi đó, Công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức do nghệ nhân Phan Thị Thuận làm giám đốc đã được chọn để hợp tác cùng Bộ Khoa học và Công nghệ sản xuất lụa tơ sen. Và đây là quãng thời gian thử nghiệm vô cùng khó khăn, trải qua rất nhiều lần thất bại, bà đã tìm ra được phương thức tối ưu nhất để lấy được tơ từ sen và những sợi tơ sen đầu tiên đã ra đời.

Không có sách vở hay tài liệu hướng dẫn, nghệ nhân Phan Thị Thuận đã phải mày mò, thử nghiệm không biết bao nhiêu lần để tìm ra kỹ thuật lấy sợi tơ từ thân sen. Quy trình này cực kỳ phức tạp, đòi hỏi sự kiên nhẫn và đôi tay khéo léo. Chỉ với một cuống sen, bà có thể lấy được vài sợi tơ mỏng manh, sau đó nối chúng lại để tạo nên một sợi chỉ dài và bền chắc.

Những ngày đầu bắt tay vào thực hiện, bà Thuận phải đóng cửa hàng tháng trong phòng để mày mò, nghiên cứu và cũng là để không bị ai làm phiền. Bởi khi ấy cả gia đình bà phản đối kịch liệt, không ai tin là việc đó khả thi. Việc rút tơ sen đã khó, việc dệt tơ thành lụa thì lại càng khó hơn. Ai cũng ra sức can ngăn, thế nhưng bà Thuận đã bỏ ngoài tai tất cả. Và hơn một tháng sau, tấm lụa đầu tiên từ tơ sen ra đời từ 4.800 cuống sen, dài 1.7m, rộng 0,25m khiến nhiều người ngạc nhiên, thán phục.

Sản phẩm từ tơ sen mang trong mình vẻ đẹp tinh tế, khác biệt so với những loại tơ thông thường. Tơ sen không chỉ mềm mại, mịn màng mà còn giữ được hương thơm nhẹ nhàng và độ thoáng khí tự nhiên. Điều này khiến nó trở thành một chất liệu cao cấp, được giới nghệ thuật và thời trang săn đón.

Trước khi sáng tạo ra tơ sen, bà Thuận đã từng “bắt” con tằm dệt tơ.

Với 2 sản phẩm tơ tằm và tơ sen được sản xuất bằng công nghệ mới, Công ty TNHH Dâu tằm tơ Mỹ Đức của nghệ nhân Phan Thị Thuận đã tạo công ăn việc làm thường xuyên cho 20 lao động địa phương với mức lương trung bình 4,5 triệu đồng/1 tháng (số lượng lao động sử dụng mùa vụ 1.500 người). Sản phẩm từ tơ sen được nhiều khách hàng Pháp, Mỹ, Nhật Bản... đặt hàng và thường đặt hàng từ trước mùa sen.

Năm 2023, bà được trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân - sự công nhận xứng đáng cho những đóng góp không mệt mỏi của bà trong việc giữ gìn và phát triển một nghề thủ công độc đáo của dân tộc.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận không chỉ dừng lại ở việc phát triển sản phẩm mà còn chú trọng đến việc truyền nghề cho thế hệ sau. Bà đã mở các lớp đào tạo tại địa phương, tạo công ăn việc làm cho hàng trăm lao động nông thôn và góp phần giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống.

Ngọc Anh - Ngọc Trâm