Nguồn gốc, ý nghĩa ngày lễ Vu lan báo hiếu

Cứ đến tháng 7 Âm lịch, nhiều người Việt lại lặng lòng nhớ về công ơn sinh thành, dưỡng dục. Trong truyền thống văn hóa lâu đời, lễ Vu Lan báo hiếu đã trở thành một trong những ngày lễ thiêng liêng nhất, vừa mang dấu ấn Phật giáo, vừa in đậm truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc.

Nguồn gốc lễ Vu lan báo hiếu

Sự ra đời lễ Vu lan bắt nguồn từ câu chuyện đầy xúc động được ghi lại trong kinh Vu lan bồn. Theo đó, Tôn giả Mục Kiền Liên, một trong mười đại đệ tử của Đức Phật Thích Ca, nhờ công phu tu tập mà có thần thông bậc nhất, nhìn thấu được nhiều cảnh giới.

Bà Thanh Đề, mẹ của Mục Kiền Liên, là một người sống xa hoa, tham lam, độc ác và không tin vào Tam bảo. Thường ngày, bà nấu rất nhiều thức ăn và làm vương vãi khắp nơi trên mặt đất nhưng không bố thí cho ai. Nhờ thần thông, Mục Kiền Liênbiết được mẹ mình sau khi qua đời bị đọa xuống địa ngục vì những nghiệp ác của mình. Ông vô cùng đau xót, cố gắng dâng thức ăn cho mẹ, nhưng do đói lâu ngày và cái tâm tham lam chưa bỏ được nên mẹ ông dùng tay che bát cơm của mình, không cho các cô hồn khác đến tranh cướp. Vì thế, thức ăn đưa lên miệng đã hóa thành lửa đỏ.

Thương mẹ, Mục Kiền Liên tìm đến Đức Phật để hỏi cách cứu bà. Đức Phật chỉ dạy rằng, muốn hóa giải tội nghiệp cho mẹ, vào ngày rằm tháng 7, khi chư tăng kết thúc giai đoạn an cư tu tập, hãy sắm sửa lễ vật nhờ tăng đoàn hợp lực làm lễ, dùng công đức hồi hướng để giúp bà Thanh Đề thoát khỏi cảnh khổ đau nơi địa ngục.

Từ sự tích này, ngày rằm tháng 7 trở thành lễ Vu Lan, mùa báo hiếu, để con cháu tưởng nhớ ông bà, cha mẹ đã khuất và bày tỏ lòng hiếu kính với đấng sinh thành khi còn tại thế. Đây cũng là lý do Phật giáo coi Mục Kiền Liên là vị Bồ tát đại hiếu, để lại tấm gương sáng về đạo làm con.

Xúc động lễ Vu lan báo hiếu tại chùa Pháp Hoa ở TP.HCM. (Ảnh: Hoàng Thọ)

Với người Việt, rằm tháng 7 còn gắn với tục cúng gia tiên và cúng chúng sinh, đây là ngày Xá tội vong nhân. Tác giả Thanh Bình trong cuốn Lễ Tết 365 ngày giải thích rằng, lễ Vu lan là dịp tưởng nhớ tổ tiên và cha mẹ nhiều đời, trong khi lễ cúng cô hồn lại nhằm bố thí thức ăn cho những vong linh không nơi nương tựa. Hai nghi thức này diễn ra cùng ngày nhưng mang ý nghĩa khác nhau, cùng phản ánh triết lý nhân sinh là vừa báo hiếu, vừa từ bi cứu độ.

Ở nhiều gia đình, mâm cúng rằm tháng Bảy không chỉ dành cho gia tiên mà còn có mâm cúng ngoài sân gọi là cúng cô hồn. Như ghi chép của tác giả Hồ Đức Thọ trong Nghi lễ thờ cúng truyền thống của người Việt, lễ vật thường là cháo loãng, cơm vắt, trái cây, bánh kẹo, xôi chè, quần áo giấy… được bày trên mẹt, nia. Đặc biệt, thức ăn thường được cắt nhỏ, thể hiện sự chia sẻ bình đẳng cho mọi vong hồn.

Cúng cháo cho các linh hồn lang thang, chết đường chết chợ, trẻ nhỏ bạc mệnh… chính là cách người sống gieo nhân từ, thể hiện lòng trắc ẩn. Tục lệ này vừa mang đậm tinh thần nhân đạo, vừa nhắc nhở con người biết sống hướng thiện.

Những người tham dự buổi lễ Vu Lan báo hiếu đều chọn cho mình một bông hoa tương ứng và cài lên ngực. (Ảnh: Ngô Nhung)

Ý nghĩa ngày Vu lan báo hiếu

Từ câu chuyện về Mục Kiền Liên cứu mẹ, lễ Vu lan không chỉ là dịp để con người tri ân cha mẹ, mà còn là cơ hội để thực hành các giá trị từ bi và bác ái.

Trong ngày này, nhiều Phật tử chọn làm việc thiện, cúng dường Tam bảo, phóng sinh hay giúp đỡ người khó khăn. Những hành động ấy không chỉ đem lại lợi ích tâm linh, mà còn góp phần lan tỏa tình thương trong đời sống xã hội.

Một biểu tượng đặc trưng của Vu lan ở Việt Nam là nghi thức bông hồng cài áo. Ai còn cha mẹ thì cài hoa hồng đỏ, ai mất cha mẹ thì cài hoa hồng trắng. Đó không chỉ là dấu hiệu nhận biết, mà còn là lời nhắc nhở lặng lẽ: hãy yêu thương, trân trọng khi cha mẹ còn hiện hữu, đừng để đến khi mất đi mới hối tiếc khôn nguôi.

Thả hoa đăng cầu mong cho người thân luôn bình an và hạnh phúc. (Ảnh: Ngô Nhung)

Vu lan cũng là dịp để mỗi người sống chậm lại, suy ngẫm về mối quan hệ gia đình. Trong guồng quay hối hả của cuộc sống hiện đại, ngày lễ này giống như điểm dừng để con cái nhìn lại cách mình ứng xử với cha mẹ, để rồi học cách tri ân, báo đáp, sống có trách nhiệm hơn.

Điểm đặc biệt của Vu lan là sự kết hợp hài hòa giữa giáo lý Phật giáo và truyền thống văn hóa Việt Nam. Đó vừa là một đại lễ Phật giáo, vừa là một phong tục dân gian, vừa là một bài học đạo đức.

Nhiều ngôi chùa tổ chức đại lễ Vu lan thu hút hàng nghìn Phật tử và người dân tham dự. Không khí trang nghiêm với tiếng kinh, tiếng chuông, cùng nghi lễ cài hoa hồng, cầu siêu, thả hoa đăng… đã trở thành hình ảnh quen thuộc, gợi lên niềm xúc động và lòng thành kính.

Trong xã hội hiện nay, lễ Vu lan càng có giá trị như một lời nhắc nhở rằng con người cần gắn kết với cội nguồn, biết tri ân, biết sẻ chia. Đó chính là nền tảng để giữ gìn đạo lý và xây dựng một xã hội nhân văn.

Nhật Thùy