Nhà dài Ê Đê - nơi chứa đựng hồn chiêng năm tháng

Trong ngày lên nhà mới, một ngôi nhà dài truyền thống ở buôn Cuôr Kăp, phường Tân Lập, gia đình ông Y Yên tổ chức nghi lễ cúng mừng. Vật hiến sinh là con heo đực và 5 ché rượu cần. Theo thầy cúng Aê Ti, ở buôn Cuôr Kăp, việc dựng nhà dài không chỉ là khởi công và hoàn thành, mà quan trọng là nghi lễ kết nối giữa con người, thần linh và buôn làng. Trong lễ, tiếng chiêng vang lên, lời chúc tụng lan tỏa, cộng đồng cùng chung vui.

Không chỉ là không gian sống, ngôi nhà dài còn là nơi diễn ra các nghi thức tâm linh và sinh hoạt văn hóa của người Ê Đê

“Đối với người Ê Đê thì khi xây dựng một ngôi nhà dài mới, nhà to rộng như thế này là phải thực hiện theo lễ nghi truyền thống, làm lễ cúng để tạ ơn các thần linh, nấu bữa cơm mời bà con hàng xóm đến chung vui. Người xưa quan niệm phải làm như vậy thì mới được thần linh phù hộ, có sức khỏe và làm ăn phát đạt”, thầy cúng Aê Ti cho biết.

Chủ nhân ngôi nhà, ông Y Yên Mlô cho biết, gia đình đã có nhà xây kiên cố, nhưng vẫn quyết định dựng ngôi nhà sàn truyền thống với mái tôn, sàn và vách gỗ, cùng nội thất đồng bộ là ghế kpan, chiêng, trống, bếp lửa. Ông Y Yên chia sẻ, đây không chỉ là không gian sống và hoài niệm quá khứ, mà còn là quyết tâm giữ gìn những giá trị truyền thống, truyền lại cho các thế hệ mai sau.

“Chúng tôi không bao giờ bỏ nhà sàn, phong tục tập quán không bao giờ bỏ được. Cha tôi ngày trước từng nói, con không nên bỏ nhà sàn, vì đó là phong tục tập quán của mình, cố gắng phải làm cho bằng được. Bà cụ cũng nói như vậy, nên tôi luôn cố gắng tích lũy, gom góp trong 3 năm để làm được nhà sàn, giữ lại phong tục tập quán của dân tộc”, ông Y Yên Mlô khẳng định.

Tiếng cồng chiêng vang vọng trong không gian nhà dài

Trong đời sống của người Ê Đê có nhiều nghi lễ, như lễ thổi tai, cúng sức khỏe, cúng lúa mới,… Các lễ chỉ thực sự có hồn, kết nối được với thần linh khi tổ chức trong nhà dài, được đưa tiễn bởi men rượu cần và dẫn lối bởi tiếng cồng chiêng. Mỗi khi có nghi lễ diễn ra, cả chủ và khách sẽ cùng chung vui quanh các ché rượu cần, lắng nghe âm điệu cồng chiêng vang vọng. Theo ông Y Ring Adrơng, ở buôn Tring 1, phường Buôn Hồ, tiếng chiêng vang lên trong nhà dài, khiến cho các nghi lễ trở nên linh thiêng ngay cả với lễ vật đơn sơ.

“Tôi nhớ ngày xưa khi tôi còn nhỏ, mỗi khi có đám tiệc thì cho dù lễ vật chỉ là con gà nhưng nếu trong nhà có chiêng thì vẫn đem ra đánh. Không cần phải cúng con heo mới đánh chiêng, một con gà và cột 2 - 3 chén rượu cần là đã đánh chiêng rồi”, ông Y Ring Adrơng kể.

Trước kia, ngôi nhà dài là nơi cư trú và sinh hoạt của đại gia đình người Ê Đê, với nhiều thế hệ cùng chung sống. Do đó, để dựng nên một ngôi nhà dài cần sự tham gia của nhiều người, có khi phải huy động nhiều thành viên trong buôn làng. Từ xẻ gỗ, lợp mái, đến nấu ăn, cả cộng đồng chung tay, tạo nên tinh thần đoàn kết bền chặt. Chị H Ngui Kbuôr, ở buôn Cuôr Kăp, phường Tân Lập, cho biết: với người Ê Đê, xây dựng nhà là việc của một gia đình, nhưng hoàn tất ngôi nhà là của cả buôn.

Trong các nghi lễ, cả chủ và khách sẽ cùng chung vui quanh các ché rượu cần, lắng nghe âm điệu cồng chiêng

“Phong tục của người Ê Đê từ ông bà xưa để lại thì khi người ta làm một ngôi nhà mới phải gắn liền với buôn làng. Hàng xóm ở gần sẽ đến cùng phụ giúp nhau, cùng nấu ăn tạo nên không khí nhộn nhịp, gắn kết tình cảm gia đình gần nhau hơn và hàng xóm cũng gần gũi với nhau hơn”, chị H Ngui cho biết.

Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đắk Lắk, toàn tỉnh hiện có khoảng 5.600 ngôi nhà dài được lưu giữ và phục dựng. Ở nhiều buôn làng, việc phục dựng, phát huy nhà dài gắn với du lịch cộng đồng. Ngôi nhà dài trở thành điểm sinh hoạt, giới thiệu văn hóa Ê Đê tới du khách trong và ngoài nước.

Chị H Nger Mlô, ở buôn Tring 1, phường Buôn Hồ chia sẻ, gia đình đã sửa chữa lại ngôi nhà dài truyền thống, cải tiến một số kết cấu theo hướng hiện đại hơn để có thể đón khách, phục vụ du lịch. Ngôi nhà được cải thiện để được ấm vào mùa đông, mát vào mùa hè, không gian thoáng mát hơn, sạch sẽ và đẹp hơn. Bản thân chị H Nger mặc dù đã có nhà xây nhưng vẫn sống ở nhà sàn, vì mình muốn giữ gìn cho nhà sàn có hơi ấm, không bị nguội lạnh, tối đến hai vợ chồng chị vẫn ngủ ở trong nhà sàn.

Ở nhiều buôn làng tại Đắk Lắk ngày nay, việc phục dựng, phát huy nhà dài gắn với du lịch cộng đồng

Tại Đắk Lắk, du lịch cộng đồng đang mở ra cơ hội trải nghiệm văn hóa cho du khách, cải thiện thu nhập cho gia chủ. Trong ngôi nhà dài Ê Đê bây giờ, từng nhịp chiêng, lời hát, điệu múa dần trở lại với phương thức mới hơn, không chỉ là nhắc về cội nguồn, về quá khứ mà còn khơi gợi lên khát vọng giữ hồn dân tộc cho thế hệ trẻ giữa nhịp sống hiện đại. Qua đó, việc bảo tồn và phát huy giá trị nhà dài không chỉ là lưu giữ một công trình, mà còn là giữ bản sắc, giữ hồn chiêng trong mỗi buôn làng.

H Xíu/VOV-Tây Nguyên