Nhạc Ngũ âm - Linh hồn văn hóa người Khmer Cà Mau

Nguồn gốc và lan tỏa tại Cà Mau

Dàn nhạc Ngũ âm xuất phát từ âm nhạc cung đình Bà-la-môn Ấn Độ cổ đại, được người Khmer tiếp thu và bản địa hóa qua hàng nghìn năm. Đến cuối thế kỷ XVIII, bộ nhạc này được Hòa thượng Danh On đưa về Chùa Rạch Giồng (xã Hồ Thị Kỷ), từ đó lan tỏa đến nhiều chùa khác như chùa Cao Dân (xã Tân Lộc), Monivongsa (phường An Xuyên), Tam Hiệp (xã Trần Văn Thời) và các địa phương trong tỉnh, hình thành các nhóm nghệ nhân thực hành và biểu diễn qua nhiều thế hệ.

Biểu diễn Dàn nhạc Ngũ âm tại sự kiện trưng bày di sản văn hóa.

Tên gọi “Ngũ âm” xuất phát từ năm chất liệu chế tác nhạc cụ: đồng, sắt, gỗ, da và hơi, tượng trưng cho ngũ hành trong triết lý phương Đông. Một dàn nhạc Ngũ âm đầy đủ thường gồm 9 loại nhạc cụ: Rô-neat-ek, Rô-neat-thung, Rô-neat-đek, Kôông-vông-thum, Kôông-vông-tôch, Skô-thum, Skô-som-phô, Sro-lay Pinn Peat và Chhưng. Trong đó, Rô-neat-ek dẫn dắt giai điệu, Skô-thum và Skô-som-phô giữ nhịp, còn Sro-lay Pinn Peat là “linh hồn” tạo âm thanh dìu dặt, ngân vang. Nhạc cụ và âm thanh Ngũ âm trở thành ngôn ngữ tâm linh, kết nối con người với thần linh và tổ tiên.

Nghệ nhân thực hành nhạc cụ Kôông-vông-tôch.

Theo các tài liệu nghiên cứu, dàn nhạc Ngũ âm Khmer là một trong những hệ thống nhạc cụ phức tạp và cổ xưa nhất ở Đông Nam Á, có thể sánh ngang với dàn nhạc cung đình Thái Lan hay dàn nhạc Gamelan của Indonesia.

Nghệ nhân thực hành nhạc cụ Rô-neat-ek.

Vai trò trong đời sống văn hóa

Nhạc Ngũ âm hiện diện trong mọi nghi lễ quan trọng của người Khmer: lễ Phật Đản, Dâng y Kathina, Ok Om Bok, Chol Chnam Thmay, tang lễ… Âm thanh trống, chuông báo hiệu đại lễ, và ba hồi trống tang cùng tiếng Rô-neat-ek réo rắt là lời tiễn biệt người quá cố. Ngoài nghi lễ, Plêng Pinn Peat còn xuất hiện trong các lễ hội, hội thi, sân khấu Dù kê, Rô băm và các hoạt động văn hóa cộng đồng, giúp lớp trẻ tiếp cận và học hỏi truyền thống.

Nghệ nhân thực hành nhạc cụ Skô-thum.

Bảo tồn và phát huy giá trị

Nhạc Ngũ âm phản ánh sự giao thoa văn hóa Ấn Độ giáo, Phật giáo và tín ngưỡng bản địa Khmer. Mỗi nhạc cụ đều là tác phẩm thủ công tinh xảo, chạm khắc hoa văn truyền thống, khi hòa tấu tạo bản giao hưởng sinh động gợi nhắc thiên nhiên và đời sống cộng đồng. Plêng Pinn Peat còn được xem là “âm nhạc của Phật”, mang sức mạnh gột rửa phiền muộn, hướng con người đến điều thiện.

Tổ chức trưng bày Dàn nhạc Ngũ âm cho học sinh, đoàn viên thanh niên.

Hiện nay, các chùa, Salatel và cộng đồng Khmer vẫn duy trì sử dụng dàn nhạc Ngũ âm. Tỉnh Cà Mau cũng triển khai nhiều hoạt động bảo tồn: trưng bày, giới thiệu, biểu diễn, tập huấn và truyền dạy trong trường học, cộng đồng dân cư. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ số để lưu trữ, phổ biến nhạc cổ, xây dựng cơ sở dữ liệu và đưa nhạc Ngũ âm vào du lịch cộng đồng đang được đẩy mạnh.

Thuyết minh viên giới thiệu về Dàn nhạc Ngũ âm.

Nhạc Ngũ âm không chỉ là di sản phi vật thể quý giá, mà còn minh chứng cho sức sống bền bỉ của văn hóa Khmer. Mỗi tiếng trống, tiếng kèn, tiếng sáo vang lên trong sân chùa là lời nhắc về cội nguồn, lòng hiếu kính và niềm tin vào điều tốt đẹp. Giữ cho Plêng Pinn Peat tiếp tục vang vọng giữa đời sống hôm nay là giữ cho tâm hồn người Khmer sáng và bản sắc văn hóa Cà Mau thêm phong phú, nhân văn.

Đăng Minh