Nhiều vấn đề từ việc Disney bắt tay Warner Bros kiện công ty AI Trung Quốc

Ba hãng hoạt hình lớn của Mỹ đến "tính sổ" với MiniMax

Ba tập đoàn truyền thông lớn của Hollywood cho rằng MiniMax (đơn vị vận hành Hailuo AI, được định giá khoảng 4 tỉ USD) đã tiến hành vi phạm bản quyền hàng loạt đối với các hình ảnh như Darth Vader và chuột Mickey. Họ cáo buộc công ty này đã quét và sử dụng một lượng khổng lồ dữ liệu có bản quyền để huấn luyện mô hình mà không có sự cho phép hay trả phí.

Đơn kiện này tiếp nối hàng loạt vụ kiện vi phạm bản quyền liên quan đến AI đang gia tăng trên toàn cầu. Các vụ việc tương tự do các tác giả, nhà xuất bản, tờ báo, hãng thu âm và cả nhạc sĩ độc lập... khởi xướng.

Disney, Universal Pictures và Warner Bros Discovery sở hữu đủ nguồn lực để theo đuổi kiện tụng đến cùng và thậm chí có thể định hình nên những tiền lệ pháp lý mới. Họ đang yêu cầu bồi thường thiệt hại và lệnh cấm sử dụng tiếp tục các tác phẩm có bản quyền của mình.

Những vụ kiện kiểu này cho thấy cách làm phổ biến hiện nay – “quét dữ liệu trước, giải quyết hậu quả sau” – có thể không còn bền vững. Cần sớm có các phương pháp khác để thu thập dữ liệu một cách hợp pháp, hợp đạo đức và hợp lý.

Một trong những hướng được nhắc tới là sử dụng giấy phép (licensed use). Vậy giấy phép bản quyền có nghĩa là gì, và liệu đây có thật sự là giải pháp cho vấn đề ngày càng lớn mà AI đặt ra đối với bản quyền?

Giấy phép bản quyền là gì?

Giấy phép bản quyền là một cơ chế pháp lý cho phép sử dụng tác phẩm sáng tạo theo những điều khoản đã được thỏa thuận, thường là phải trả phí. Thông thường, cơ chế này có hai bên: chủ sở hữu bản quyền (chẳng hạn như một hãng phim) và người sử dụng tác phẩm (ví dụ một công ty AI).

Một loại giấy phép phổ biến là giấy phép không độc quyền. Trong trường hợp này, chủ sở hữu bản quyền trao cho bên sử dụng quyền khai thác một số quyền nhất định để đổi lấy khoản phí, nhưng vẫn giữ nguyên quyền sở hữu tác phẩm.

Trong bối cảnh AI tạo sinh (generative AI) nở rộ, việc cấp giấy phép không độc quyền có thể giúp các công ty AI được phép sử dụng tác phẩm để huấn luyện, đồng thời trả phí, thay vì tự ý quét dữ liệu mà không xin phép.

Hiện đã có nhiều mô hình cấp phép khác nhau, trong đó có cấp phép tự nguyện, tập thể và bắt buộc (statutory licensing). Các mô hình cấp phép chính gồm:

Thứ nhất, cấp phép tự nguyện là hình thức chủ sở hữu bản quyền trực tiếp cho phép một công ty AI sử dụng tác phẩm, thường kèm theo khoản thanh toán. Mô hình này phù hợp cho các thỏa thuận lớn, có giá trị cao. Ví dụ, hãng tin Associated Press đã cấp phép kho lưu trữ của mình cho OpenAI - đơn vị sở hữu ChatGPT.

Tuy nhiên, khi có hàng nghìn chủ sở hữu bản quyền, mỗi người nắm một số lượng tác phẩm nhỏ, thì phương thức này trở nên chậm chạp, phức tạp và tốn kém. Thêm vào đó, việc một công ty AI đã sao chép một tác phẩm dưới giấy phép thì bản sao đó có thể được dùng vào những mục đích nào khác vẫn chưa rõ ràng. Việc áp dụng cấp phép tự nguyện vào huấn luyện AI khó có thể mở rộng, bởi việc huấn luyện đòi hỏi kho dữ liệu khổng lồ.

Điều này khiến cho việc ký từng thỏa thuận riêng lẻ với từng chủ sở hữu bản quyền trở nên không khả thi. Khó khăn còn ở chỗ xác định ai là người nắm quyền, cần phải xin phép phần nào và chi phí bao nhiêu. Phí cấp phép cũng có thể quá cao đối với các công ty AI nhỏ, trong khi mỗi chủ sở hữu bản quyền cá nhân lại chỉ thu được một khoản doanh thu rất ít.

Thứ hai, cấp phép tập thể là hình thức các chủ sở hữu bản quyền có thể ủy quyền cho một tổ chức đại diện, gọi là hiệp hội bản quyền (collecting society), đứng ra thương lượng với bên sử dụng và phân phối lại phí cấp phép cho họ.

Hình do AI của MiniMax tạo ra

Mô hình này vốn đã rất phổ biến trong ngành xuất bản và âm nhạc. Về lý thuyết, nếu mở rộng sang lĩnh vực AI, nó có thể giúp các công ty AI tiếp cận một lượng lớn dữ liệu hiệu quả hơn.

Thực tế đã có ví dụ vào tháng 4.2025, Anh đã công bố một mô hình cấp phép tập thể cho AI tạo sinh. Đầu tháng 9.2025, Thụy Điển cũng công bố một mô hình tương tự.

Tuy nhiên, mô hình này vẫn đặt ra nhiều câu hỏi: cấu trúc phí thế nào, trả bao nhiêu, và thế nào được coi là “sử dụng” trong huấn luyện AI? Cũng chưa chắc các chủ sở hữu nhỏ lẻ sẽ được hưởng lợi nhiều như các ông lớn.

Thứ ba, cấp phép bắt buộc (statutory/compulsory licensing) là một lựa chọn khác, vốn đã tồn tại trong các lĩnh vực khác ở Úc, như giáo dục hay hoạt động của chính phủ. Theo đó, chính phủ cho phép các công ty AI được dùng tác phẩm để huấn luyện mà không cần xin phép từng chủ sở hữu.

Thay vào đó, một khoản phí sẽ được trả vào quỹ trung tâm theo mức định sẵn. Cách làm này vừa đảm bảo công ty AI có dữ liệu huấn luyện, vừa giúp chủ sở hữu nhận được một phần thù lao. Tuy nhiên, nhược điểm lớn là chủ sở hữu bản quyền mất quyền từ chối việc sử dụng tác phẩm của mình.

Nguy cơ bị thống trị

Trên thực tế, các mô hình cấp phép tồn tại theo một phổ đa dạng, với nhiều biến thể. Chúng đại diện cho những phương án có thể giúp cân bằng quyền lợi giữa người sáng tạo và nhu cầu dữ liệu của công ty AI.

Mỗi hình thức cấp phép đều mang đến cơ hội nhưng không phải “liều thuốc thần kỳ”. Chẳng hạn, thỏa thuận tự nguyện có thể chậm chạp, rời rạc và không mang lại nhiều lợi ích cho chủ sở hữu.

Còn cơ chế tập thể làm dấy lên lo ngại về tính minh bạch và công bằng. Trong khi đó, mô hình bắt buộc tiềm ẩn nguy cơ đánh giá thấp giá trị sáng tạo và tước bỏ quyền quyết định của chủ sở hữu.

Những thách thức này phản ánh một vấn đề lớn hơn: khi bản quyền phải đối diện với bối cảnh công nghệ mới, câu hỏi cốt lõi là làm sao cân bằng lợi ích của các bên, vừa duy trì sự công bằng, vừa thúc đẩy đổi mới.

Nếu không tìm được sự cân bằng cẩn trọng, sẽ có nguy cơ thị trường bị thống trị bởi chỉ một số ít công ty AI quyền lực và những tập đoàn truyền thông khổng lồ.

Bùi Tú