Nuôi con thông minh thời 4.0: bổ sung vi chất hợp lý cho con

Để hỗ trợ quá trình này, cơ thể trẻ cần nhiều vi chất như sắt, kẽm, vitamin A, vitamin D, i-ốt... hơn so với người lớn khi tính theo trọng lượng cơ thể. Tuy nhiên, hệ tiêu hóa của trẻ còn non nớt, chưa hoàn thiện về chức năng, dễ bị thiếu hụt do hấp thu kém hoặc chế độ ăn chưa đủ chất hoặc mất mát do tình trạng nhiễm khuẩn.

Triệu chứng của thiếu vi chất ở trẻ em thường âm thầm, khó phát hiện sớm, phụ huynh thường dễ bỏ qua, và nếu không được bổ sung vi chất kịp thời sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ. Trẻ thiếu sắt thường có biểu hiện mệt mỏi, da xanh xao, hay cáu gắt, giảm tập trung, chậm tăng cân và dễ mắc các bệnh nhiễm khuẩn. Thiếu kẽm khiến trẻ biếng ăn, chậm lớn, dễ bị tiêu chảy kéo dài, vết thương lâu lành, tóc thưa và móng tay dễ gãy. Trẻ thiếu vitamin A có thể bị khô mắt, nhìn kém về chiều tối (quáng gà), nặng hơn có thể dẫn đến mù lòa. Thiếu vitamin D và canxi gây còi xương, chậm biết lẫy, bò, đi; đầu bẹt, chân vòng kiềng, hoặc ra nhiều mồ hôi trộm, rụng tóc hình vành khăn. Ngoài ra, trẻ thiếu iod dễ chậm phát triển trí tuệ, nói ngọng, học kém. Những biểu hiện này có thể xảy ra riêng lẻ hoặc đồng thời, vì thiếu vi chất thường hay xảy ra đồng thời nhiều loại vi chất khác nhau, ít khi xảy ra riêng lẻ với 1 loại vi chất, nhất là trong điều kiện ăn uống thiếu cân đối, môi trường và/hoặc điều kiện sống khó khăn khiến trẻ ít được tiếp cận với các thực phẩm giàu vi chất và đa dạng. Thiếu vi chất là nguyên nhân phổ biến góp phần vào suy dinh dưỡng, chậm phát triển và gia tăng bệnh tật ở trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt tại các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đưa ra các khuyến nghị cụ thể về thời điểm và thời gian bổ sung vi chất dinh dưỡng cho trẻ em, nhằm phòng ngừa và điều trị thiếu hụt vi chất. WHO khuyến cáo chỉ nên bổ sung vi chất cho trẻ em khi có một trong các điều kiện sau:

- Tỷ lệ thiếu vi chất trong cộng đồng cao: ví dụ, trong những trường hợp tỷ lệ trẻ em dưới 5 tuổi trong cộng đồng bị thiếu máu (trên 40%), hay bị thiếu vitamin A lâm sàng, việc bổ sung có thể áp dụng rộng rãi trong các chương trình bổ sung đại trà tại cộng đồng để dự phòng các hậu quả về sức khỏe của trẻ do thiếu máu thiếu sắt và thiếu vitamin A.

- Trẻ thuộc nhóm có nguy cơ cao: bao gồm trẻ sinh non, nhẹ cân, trẻ sống trong vùng có điều kiện vệ sinh kém, thực phẩm thiếu đa dạng, hoặc trẻ bị suy dinh dưỡng. Đây là những trẻ có nguy cơ cao thiếu nhiều loại vi chất khác nhau, nên việc bổ sung vi chất cho trẻ được khuyến nghị để dự phòng các hậu quả của thiếu vi chất.

- Có chỉ định điều trị cụ thể: trẻ bị tiêu chảy cần bổ sung kẽm, trẻ bị thiếu máu cần bổ sung sắt theo phác đồ điều trị, hoặc trẻ có dấu hiệu thiếu vitamin A (quáng gà, khô mắt), trẻ mắc sởi cần được bổ sung vitamin A.

- Không thể cải thiện khẩu phần ăn ngay lập tức: khi bữa ăn của trẻ không cung cấp đủ vi chất cần thiết, việc bổ sung là biện pháp hỗ trợ cần thiết.

Cũng theo WHO, thời gian bổ sung phụ thuộc vào từng loại vi chất, tình trạng dinh dưỡng của trẻ, và mục đích là phòng ngừa hay điều trị. Đối với vitamin A, trẻ em từ 6–59 tháng tuổi nên được bổ sung định kỳ mỗi 6 tháng một lần, trong các chiến dịch hoặc chương trình quốc gia ở nơi có thiếu vitamin A phổ biến; trẻ em 6–23 tháng tuổi ở vùng có tỷ lệ thiếu máu cao nên bổ sung sắt hàng ngày (12,5 mg/ngày) trong 3 tháng liên tục, có thể lặp lại mỗi 6 tháng tùy tình hình; kẽm được bổ sung để điều trị tiêu chảy cấp – liều 10–20 mg/ngày trong 10–14 ngày, tùy theo độ tuổi của trẻ; bột đa vi chất (có 15 vitamin và khoáng chất trong đó tối thiểu có vitamin A, sắt và kẽm được khuyến cáo bởi WHO) có thể được bổ sung 1 gói/ngày cho trẻ em từ 6–23 tháng tuổi, trong 90 ngày liên tục, có thể lặp lại vài lần trong năm nếu nguy cơ thiếu vi chất vẫn cao; bổ sung i-ốt qua muối i-ốt là biện pháp cộng đồng lâu dài, không cần bổ sung riêng lẻ, trừ trường hợp đặc biệt cần điều trị bằng i-ốt.

Hiện nay, việc sử dụng các viên đa vi chất (multivitamin) rất phổ biến trong chăm sóc dinh dưỡng cho trẻ em. Tuy nhiên, có nhiều lo ngại rằng các vi chất khi kết hợp với nhau trong cùng một sản phẩm (viên nang, viên nén, siro…) có thể cạnh tranh hấp thu lẫn nhau, làm giảm hiệu quả bổ sung. Đây là một mối quan tâm có cơ sở, nhưng không đồng nghĩa với việc viên đa vi chất là không hiệu quả. Trên thực tế, một số vi chất có thể ảnh hưởng đến hấp thu của nhau khi dùng cùng lúc với liều cao. Ví dụ, sắt và kẽm nếu dùng liều dược lý đồng thời có thể cạnh tranh hấp thu tại ruột; canxi có thể làm giảm hấp thu sắt; hoặc lượng lớn vitamin C có thể thúc đẩy hấp thu sắt không heme.

Tuy nhiên, trong các viên đa vi chất sản xuất công nghiệp, liều lượng và công thức đã được nghiên cứu kỹ lưỡng để hạn chế những tương tác này. Các vi chất thường được đưa vào với hàm lượng vừa đủ cho nhu cầu hàng ngày, không vượt ngưỡng gây cạnh tranh mạnh, hoặc được thiết kế dưới dạng muối hữu cơ, vi nang hoặc dạng phóng thích khác nhau theo thời gian, giúp tăng hiệu quả hấp thu. Ngoài ra, khi cơ thể đang thiếu nhiều loại vi chất cùng lúc – điều rất thường gặp ở trẻ em trong điều khiện khó khăn hoặc có chế độ ăn không hợp lý, hay mắc bệnh – thì việc bổ sung đồng thời nhiều vi chất trong một viên là cần thiết và mang lại lợi ích thực sự. Các nghiên cứu và khuyến cáo của WHO đã xác nhận rằng việc sử dụng bột đa vi chất hoặc viên đa vi chất là hiệu quả trong phòng ngừa thiếu máu, cải thiện tăng trưởng và miễn dịch cho trẻ.

Điều quan trọng là sử dụng viên đa vi chất đúng liều lượng, đúng đối tượng, và đúng thời điểm. Việc bổ sung cần có sự tư vấn từ bác sĩ, không tự ý sử dụng kéo dài nếu không có chỉ định, để tránh nguy cơ thừa vi chất, gây tác dụng phụ. Hãy ưu tiên, đảm bảo bữa ăn hàng ngày của trẻ được cung cấp hợp lý, phong phú và đầy đủ các nhóm thực phẩm giàu dinh dưỡng trước khi cân nhắc bổ sung vi chất dạng thuốc hoặc thực phẩm chức năng. Viên đa vi chất chỉ là hỗ trợ tạm thời, không thay thế vai trò của một chế độ ăn đa dạng, giàu dinh dưỡng từ thực phẩm tự nhiên.

Nhiều bậc cha mẹ nghĩ rằng chỉ khi trẻ xanh xao, ốm yếu, biếng ăn mới cần lo lắng. Nhưng trên thực tế, nhiều trường hợp thiếu vi chất mức độ nhẹ đến vừa không gây triệu chứng rõ ràng mà chỉ biểu hiện bằng việc trẻ chậm tăng cân, dễ mắc bệnh vặt, học kém tập trung hoặc hay mệt mỏi. Nếu không được phát hiện sớm, tình trạng này có thể tiến triển thành thiếu hụt nặng, gây ra hậu quả nghiêm trọng. Do đó, việc kiểm tra sức khỏe định kỳ cho trẻ là quan trọng, đây không chỉ để đo chiều cao, cân nặng hay tiêm phòng mà còn giúp kiểm tra các dấu hiệu thiếu vi chất sớm, ngay cả khi trẻ chưa có biểu hiện gì. Qua thăm khám, quan sát da, mắt, móng tay, tóc, cùng với các xét nghiệm máu đơn giản, nhân viên y tế có thể xác định được trẻ có thiếu vi chất hay không, thiếu ở mức độ nào, từ đó có các biện pháp can thiệp cải thiện chế độ ăn hoặc bổ sung vi chất phù hợp. Ở những trường hợp trẻ bị thiếu vi chất nhẹ, chưa có triệu chứng rõ ràng, có thể điều chỉnh qua chế độ ăn giàu vi chất, nếu trẻ bắt đầu có biểu hiện nhẹ, cần bổ sung vi chất liều thấp hoặc bột đa vi chất theo hướng dẫn, nếu trẻ có biểu hiện rõ hoặc kết quả xét nghiệm bất thường, cần điều trị chuyên sâu bằng thuốc vi chất liều cao.

Tóm lại, cha mẹ chỉ nên bổ sung vi chất cho trẻ khi có nguy cơ thiếu hụt hoặc theo chỉ định từ bác sĩ, không tự ý bổ sung cho trẻ kéo dài. Thay vào đó, hãy xây dựng chế độ ăn đa dạng với thực phẩm giàu vi chất như rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên cám, trứng, thịt, cá… để bổ sung vi chất tự nhiên. Việc bổ sung vi chất đúng cách sẽ giúp trẻ phát triển khỏe mạnh, tăng sức đề kháng và phòng ngừa hiệu quả các bệnh do thiếu vi chất gây ra.

TS. Hoàng Thị Đức Ngàn – Trưởng khoa Dinh dưỡng cộng đồng – Viện Dinh dưỡng