Quy hoạch Hà Nội và những chặng đường lịch sử

Chặng đường 67 năm qua, bức tranh quy hoạch Hà Nội đã không ít lần chuyển mình, đổi mới, phát triển đồng bộ, nâng tầm vị thế của một đô thị trung tâm và hướng tới sự phát triển bền vững.

Mốc son lịch sử

Đúng 15 giờ ngày 10/10/1954, hàng chục vạn dân Thủ đô và các đơn vị quân đội trang nghiêm dự lễ chào cờ Tổ quốc bay trên Cột cờ Hà Nội, tại Sân vận động Cột Cờ (đường Điện Biên Phủ, Trần Phú, Chu Văn An, Lê Hồng Phong ngày nay). Trong buổi lễ chào cờ, Chủ tịch Ủy ban Quân chính Hà Nội, Thiếu tướng Vương Thừa Vũ trân trọng đọc lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh gửi đồng bào Thủ đô nhân ngày giải phóng. Cả Thủ đô sạch bóng quân thù, hân hoan đón niềm vui chiến thắng.

Đây là sự kiện đánh dấu một bước ngoặt có ý nghĩa to lớn, mở ra một thời kỳ phát triển mới hết sức vẻ vang trong lịch sử ngàn năm văn hiến của Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội. Đó là thời kỳ nhân dân thoát khỏi chế độ áp bức, bóc lột của thực dân Pháp, đứng lên làm chủ vận mệnh của mình, mở đầu con đường phát triển lên chủ nghĩa xã hội. Trước hết là khôi phục và phát triển kinh tế-xã hội, quy hoạch phát triển đô thị để xứng đáng với tầm vóc của một Thủ đô văn hiến.

Toàn cảnh lễ Chào cờ tại sân vận động Cột cờ, trước cửa Đoan Môn-Hoàng Thành Thăng Long trong ngày 10/10/1954.

Sau ngày giải phóng, Thủ đô Hà Nội có tổng diện tích 152 km2, gồm 8 quận huyện, với 37 vạn dân ở nội thành và 16 vạn dân ở ngoại thành.

Năm 1961, tại kỳ họp Khóa II, Quốc hội đã phê chuẩn Nghị quyết của Chính phủ về mở rộng thành phố Hà Nội. Theo đó, Hà Nội có diện tích 586,13 km2 (nội thành 37 km2, bao gồm 4 khu phố là Ba Đình, Hoàn Kiếm, Đống Đa, Hai Bà Trưng và 363 khối, ngoại thành 549km2 gồm 4 huyện Gia Lâm, Đông Anh, Thanh Trì, Từ Liêm với 103 xã, 3 thị trấn). Dân số 913,13 nghìn người (nội thành: 436.820 người, ngoại thành 449.608 người).

Cấu trúc không gian đô thị bắt đầu có sự thay đổi theo hướng phát triển mới các khu công nghiệp ở xung quanh thành phố, trường đại học, bệnh viện ở các tuyến, trục hướng tâm. Một số khu công nghiệp xây dựng mới như Thượng Đình, Minh Khai... đã tạo ra được cơ cấu mới cho đô thị góp phần cải thiện công ăn việc làm cho người lao động.

Các khu tập thể (3 thế hệ) hình thành dựa trên lý thuyết tiểu khu của Liên Xô (cũ) xây dựng theo phương pháp hiện đại, đồng bộ phục vụ hình thức phân phối nhà theo tiêu chuẩn (4-6-8m2/người).

Khu trung tâm và những khu phố xây dựng thời Pháp thuộc được gìn giữ, bổ sung, tiếp nối từ lịch sử, nâng cấp – bổ sung các công trình đặc biệt quan trọng thể hiện vị thế của một quốc gia XHCN độc lập. Kiến trúc đô thị có hình thức không cầu kỳ, còn phần đơn giản, đơn điệu trừ một số công trình quan trọng.

Hậu giải phóng Thủ đô, tầm quan trọng của Quy hoạch chung Thủ đô bắt đầu được khẳng định, nhằm định hướng cho việc xây dựng và làm cơ sở cho phát triển kinh tế xã hội.

Quy hoạch – vai trò đầu kéo thúc đẩy tăng trưởng

Bước vào thời kỳ đổi mới, Kế hoạch 5 năm (1976 – 1980) xác định đẩy mạnh công nghiệp hóa, từng bước xây dựng cơ sở vật chất cho CNXH, tăng cường quản lý thành phố về mọi mặt, cải tạo và xây dựng Thủ đô từng bước trở thành một Thành phố hiện đại.

Quy hoạch Hà Nội lúc này được định hướng phát triển theo chùm đô thị khống chế Hà Nội cũ (586km2) với 40 vạn dân. Quy hoạch xây dựng Thủ đô mới được lập với sự giúp đỡ của các chuyên gia Liên Xô được Hội đồng Chính phủ phê duyệt tại Nghị định 163/CP ngày 17/7/1976 với dự báo phát triển Hà Nội với dân số là 1,5 triệu người, ngoại thành được xác định là vành đai xanh cung cấp thực phẩm, nơi bố trí các hoạt động văn hóa nghỉ ngơi, vành đai bảo vệ môi trường.

Hà Nội nhìn từ trên cao.

Dựa trên bản quy hoạch này, diện mạo Hà Nội đã có bước khởi sắc mới. Các xí nghiệp công nghiệp được cải tạo và mở rộng. Trong nội thành, nhiều khu nhà ở, chung cư thấp tầng được xây dựng. Các trường học, nhà trẻ với kiến trúc hiện đại, các công trình hạ tầng xã hội bắt đầu mọc lên ngày càng nhiều.

Nhằm khơi dậy tiềm năng, vị thế của một Thủ đô đang trong quá trình phát triển theo hướng hiện đại, yêu cầu của quy hoạch đặt ra việc Hà Nội phải không ngừng mở rộng và phát triển. Năm 1986, Đại hội VI của Đảng đã đề ra đường lối đổi mới kinh tế, chuyển nền kinh tế quy hoạch hóa tập trung sang nền kinh tế thị trường, Luật Đầu tư nước ngoài ra đời, kinh tế Thủ đô đã có nhiều khởi sắc. Trong đô thị nhiều yếu tố mới được xuất hiện đòi hỏi phải có sự điều chỉnh quy hoạch. Giai đoạn 1978-1998, Hà Nội tiếp tục có hai lần điều chỉnh ranh giới.

Đến tháng 6/1998, đồ án quy hoạch mới đã được Chính phủ phê duyệt với định hướng phát triển nội thành cả hai bên sông Hồng với quy mô dân số nội thành đến năm 2020 dự báo khoảng 2,5 triệu người.

Theo TS.KTS. Đào Ngọc Nghiêm, Phó Chủ tịch Hội quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, quá trình thực hiện quy hoạch đã tạo lập được diện mạo mới cho Thủ đô gần 200 khu đô thị mới, hiện đại như Mỹ Đình, Ciputra, Linh Đàm, Đặng Xá được xây dựng đáp ứng nhu cầu đa dạng về nhà ở và có chất lượng ở cao. Các khu công nghiệp, nhất là các công trình kiến trúc mới, hiện đại, quy mô lớn được xây dựng như Trung tâm Hội nghị Quốc gia, sân vận động Mỹ Đình, các trung tâm thương mại…

Quá trình thực hiện quy hoạch đã tạo lập được diện mạo mới cho Thủ đô gần 200 khu đô thị mới, hiện đại.

Sau 10 năm thực hiện Quy hoạch chung năm 1998, đến tháng 8/2008, Hà Nội được Quốc hội điều chỉnh địa giới từ 924km2 lên 3.344km2 (là đô thị có quy mô lớn nhất cả nước), hợp nhất với tỉnh Hà Tây (cũ), huyện Mê Linh, Vĩnh Phúc và 4 xã của huyện Lương Sơn, Hòa Bình. Thủ đô mới có tổng diện tích tăng gấp 3,6 lần, lên mức hơn 3.344km2, trở thành 1 trong 17 thành phố có diện tích lớn nhất thế giới.

Sau mở rộng, đến ngày 26/7/2011, Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định số 1259/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 (gọi tắt là Quy hoạch chung 1259).

Bản quy hoạch xác định mục tiêu: Xây dựng Thủ đô Hà Nội phát triển bền vững, có hệ thống cơ sở hạ tầng xã hội và kỹ thuật đồng bộ, hiện đại, phát triển hài hòa giữa văn hóa, bảo tồn di sản, di tích lịch sử, với phát triển kinh tế, trong đó chú trọng kinh tế tri thức và bảo vệ môi trường, bảo đảm quốc phòng an ninh theo hướng liên kết vùng, quốc gia, quốc tế. Xây dựng Thủ đô Hà Nội trở thành thành phố “Xanh - Văn hiến - Văn minh - Hiện đại”, đô thị phát triển năng động, hiệu quả, có sức cạnh tranh cao trong nước, khu vực và quốc tế; có môi trường sống, làm việc tốt, sinh hoạt giải trí chất lượng cao và có cơ hội đầu tư thuận lợi.

Quy hoạch chung 1259 đã tạo ra mô hình chùm đô thị bao gồm: Đô thị trung tâm, 5 đô thị vệ tinh, 3 đô thị sinh thái, 10 thị trấn. Đô thị được kết nối bằng hệ thống giao thông đường vành đai kết hợp các trục hướng tâm, có mối liên kết với mạng lưới giao thông vùng và quốc gia. Đô thị trung tâm với các đô thị vệ tinh, các thị trấn... được phân cách bằng hành lang xanh.

KTS. Đỗ Viết Chiến, nguyên Cục trưởng Cục Phát triển đô thị, Bộ Xây dựng đánh giá, 10 năm thực hiện Quy hoạch chung 1259, Hà Nội đã được “lột xác” với một diện mạo mới khang trang hơn, hiện đại hơn. Các tiện nghi so với ngày hôm qua đồng bộ và hoàn hảo hơn, cùng với đó, chất lượng cuộc sống của cư dân được nâng lên một bước.

Hàng loạt khu đô thị mới ra đời với đa dạng thiết kế kiến trúc, từ chung cư cao tầng đến nhà phố, biệt thự, đồng bộ hạ tầng kỹ thuật, hạ tầng xã hội, không gian xanh… từng bước đáp ứng các nhu cầu sống của người dân. Các khu đô thị mới kết nối đồng bộ đã góp phần hình thành những cộng đồng dân cư văn minh trong thành phố. Việc người dân chọn ở chung cư đã trở thành một xu hướng, một nếp sống văn hóa mới, không còn ám ảnh nhiều như trước đây.

Bên cạnh đó, hàng loạt trục đường giao thông mới được mở ra, các nút giao thông được cải thiện. Hệ thống các cây cầu được hình thành, kết nối đôi bờ, giúp cho giao thương thuận tiện hơn rất nhiều.

“Quy hoạch thực sự đã phục vụ cho sự phát triển của đô thị và đời sống của cư dân. Đô thị cũng thực hiện được vai trò là đầu kéo thúc đẩy tăng trưởng kinh tế của người dân và quốc gia như mục tiêu quy hoạch đã đặt ra”, KTS. Đỗ Viết Chiến nhấn mạnh.

Vững vàng trên chặng đường mới

Sau 10 năm thực thi, mới đây, UBND TP Hà Nội đã ban hành Kế hoạch 129/KH-UBND triển khai công tác lập điều chỉnh tổng thể Quy hoạch chung xây dựng Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050.

Lý do điều chỉnh là trong 10 năm qua, một số quy định pháp luật liên quan đến lĩnh vực quy hoạch đô thị đã được sửa đổi, bổ sung, ban hành mới; ngoài ra có sự điều chỉnh về chiến lược phát triển kinh tế - xã hội cấp quốc gia, cấp vùng ảnh hưởng tới tính chất, chức năng, định hướng phát triển Thủ đô. Việc điều chỉnh nhằm triển khai đồng thời, bảo đảm lồng ghép thống nhất các nội dung với quy hoạch thành phố Hà Nội đang triển khai, tránh trường hợp thiếu sự đồng bộ thống nhất, phải điều chỉnh sau này.

Bên cạnh đó, TP Hà Nội cũng vừa công bố các Đồ án Quy hoạch phân khu đô thị (nội đô lịch sử) tại các quận: Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Hai Bà Trưng. Quy hoạch phân khu nội đô lịch sử là bước tiến lớn trong công tác quy hoạch và phát triển đô thị tại Hà Nội, giúp Thủ đô phát triển bền vững.

Việc công bố các Đồ án Quy hoạch nội đô lịch sử là cơ sở quan trọng để TP Hà Nội tiến hành công tác đầu tư xây dựng và phát triển kinh tế, đô thị, nâng cao chất lượng đời sống nhân dân. Đây cũng là công cụ quản lý đô thị, cơ sở pháp lý để tái thiết đô thị khu vực nội đô lịch sử, bảo đảm mục tiêu vừa bảo tồn, vừa phát triển.

Bản đồ định hướng quy hoạch các bãi sông phân khu sông Hồng.

Quy hoạch phân khu nội đô cũng góp phần giải tỏa điểm nghẽn trong công tác quy hoạch của Hà Nội là chưa phê duyệt được các quy hoạch phân khu tại 4 quận nội đô lịch sử. Đây cũng là các bản quy hoạch mang dấu ấn để đảm bảo sự hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, để Hà Nội phát triển bền vững thời gian tới.

Ngoài ra, Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng được lập và dự kiến được phê duyệt vào cuối năm 2021 sẽ là cơ sở và cơ hội để khai thác hiệu quả tiềm năng khu vực, định hình một thành phố bên sông, quy tụ vượng khí, phát triển bứt phá và thịnh vượng hơn.

Theo đánh giá của các chuyên gia, quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng không chỉ có sức hấp dẫn, mà còn có tính “lịch sử”. Trong 7 lần lập quy hoạch chung Hà Nội trước đây, không gian sông Hồng chỉ được xác định là không gian cảnh quan vùng biên nội đô. Còn bây giờ, không gian sông Hồng đã được xác định là trục không gian cảnh quan trung tâm của Hà Nội, gắn với trục Hồ Tây - Cổ Loa tạo thành trọng tâm bố cục không gian cho đô thị trung tâm.

Quy hoạch phân khu đô thị sông Hồng không chỉ có sức hấp dẫn, mà còn có tính “lịch sử”.

Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ, khi là Bí thư Thành ủy Hà Nội nhìn nhận, có quy hoạch được phân khu sông Hồng mới giải quyết được vấn đề dân sinh, sinh kế cho khoảng 1 triệu dân ven sông và tạo ra động lực phát triển mới; sẽ sớm giúp Hà Nội huy động đầu tư công nghệ cao, phát triển nông nghiệp ven sông, khai thác các vùng đất bãi. Cùng với đó là quy hoạch có 10 cây cầu bắc qua sông Hồng, tạo ra dư địa phát triển mới. Quy hoạch lần này thể hiện tính khoa học, tính khả thi rất cao khi chính quyền trực tiếp vào cuộc, Thường vụ Thành ủy và Thành ủy trực tiếp họp chủ trì thông qua đồ án, Nhà nước trực tiếp làm quy hoạch, không giao cho doanh nghiệp nào. Hà Nội cũng đã lấy việc phòng, chống lũ và chỉnh trị sông Hồng làm mục tiêu hàng đầu và đã tham khảo tất cả những đề án nghiên cứu của Hà Lan, Hàn Quốc về quy hoạch sông Hồng.

Để Hà Nội phát triển xứng tầm

Hành trình 67 năm mở rộng và phát triển sau ngày Giải phóng, dù đạt được nhiều thành tựu trong quy hoạch và phát triển đô thị nhưng Hà Nội vẫn phải đối mặt với không ít thách thức song hành. Các bản quy hoạch mới sẽ tạo ra một tâm lý vững vàng để Hà Nội đón đầu những cơ hội phát triển, từng bước chuyển mình để trở thành Thủ đô có vai trò, vị thế không chỉ với cả nước mà còn với khu vực và thế giới.

Để Hà Nội phát triển xứng tầm, tư duy quy hoạch và quản lý phát triển cần tính dài hạn thay vì nhiệm kỳ.

Tuy nhiên, để Hà Nội thực sự phát triển xứng tầm, nhiều chuyên gia nhận định, các bản quy hoạch khi đi vào thực tế phải thực sự chuẩn chỉnh và hiệu quả. Theo đó, việc thực thi Luật Quy hoạch đòi hỏi một tư duy mới.

“Thực tiễn cho thấy tư duy trong quy hoạch và quản lý phát triển ở những đô thị đặc biệt phức tạp như Hà Nội cần mang tính chiến lược thay vì toàn diện, linh hoạt thay vì cứng nhắc, mang tính hành động thay vì lý thuyết, tập trung vào quy trình thay vì sản phẩm, mang tính dài hạn thay vì nhiệm kỳ, tính đến toàn cầu hóa thay vì chỉ địa phương, hợp nhất liên ngành thay vì “mạnh ai nấy làm…”, TS.KTS. Vũ Hoài Đức, chuyên gia quy hoạch, giảng viên Đại học Quốc gia Hà Nội nhìn nhận.

Binh Nhất - Vũ Hồng