Quyền tự quyết sinh sản và hành trình 'gỡ' định kiến ở Nghệ An

Ở Nghệ An, hành trình phá vỡ định kiến "trọng nam khinh nữ" đang được chính quyền và ngành y tế kiên trì thúc đẩy, để mỗi người phụ nữ dù ở vùng sâu hay nơi phố thị đều được trao quyền quyết định tương lai sinh sản của chính mình.

Viên chức dân số tuyên truyền về vấn đề mất cân bằng giới tính khi sinh cho người dân. ẢNH: V.Đ

Từ "giấc mơ con trai" đến nỗi lo hệ lụy xã hội

Một buổi chiều giữa tháng 6, trong căn hộ nhỏ tại phường Thành Vinh (Nghệ An), chị T.T.D. vừa khe khẽ ru con trai mới sinh, vừa thở phào nhẹ nhõm. Không chỉ vì con khỏe mạnh, mà bởi sau hai lần sinh con gái, chị cuối cùng đã "sinh được thằng cu" như mong mỏi âm thầm của bao người trong họ hàng, gia đình chồng.

"Áp lực không ai nói ra nhưng ai cũng hiểu. Mỗi lần mang bầu, mọi người đều tò mò, đoán giới tính. Nếu là con gái, không khí lại chùng xuống" - chị D. kể. Dù chồng chị tâm lý, chưa từng ép buộc, nhưng sự kỳ vọng vô hình của người thân khiến chị từng lo lắng, tủi thân.

Câu chuyện của chị D. là một lát cắt chân thực về thực trạng đang diễn ra ở nhiều vùng quê Nghệ An. Tư tưởng "trọng nam khinh nữ" không còn bộc lộ một cách công khai, dữ dội như xưa nhưng nó ẩn mình trong những định kiến sâu sắc, những kỳ vọng ngầm, thậm chí là những câu nói tưởng chừng vô hại: "Nhà chưa có thằng cu à?", "Phải cố thêm đứa nữa cho có nếp có tẻ".

Một buổi nói chuyện chuyên đề về mất cân bằng giới tính khi sinh của chuyên viên Phòng Dân số (Sở Y tế Nghệ An). ẢNH: V.Đ

Theo số liệu ước tính của Phòng Dân số (Sở Y tế Nghệ An), năm 2025, tỷ số giới tính khi sinh tại tỉnh là 117,7 bé trai/100 bé gái - mức chênh lệch đáng báo động so với chuẩn sinh học tự nhiên (103-106 bé trai/100 bé gái). Đằng sau những con số ấy là nhiều hệ lụy xã hội như: thiếu hụt nữ giới trong tương lai, bất ổn hôn nhân, gia tăng tệ nạn buôn bán người…

"Chỉ khi vai trò và vị thế của trẻ em gái được xã hội nhìn nhận đúng đắn thì mới có thể xóa bỏ được bất bình đẳng giới và tư tưởng trọng nam hơn nữ. Đây là nguyên nhân sâu xa của tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh. Bởi vậy, nâng cao vị thế cho trẻ em gái là một giải pháp thiết thực, không chỉ giảm thiểu mất cân bằng giới tính mà còn góp phần xây dựng một xã hội bình đẳng, văn minh hơn" - bà Thái Thị Tuyết (Chuyên viên Phòng Dân số, Sở Y tế Nghệ An) khẳng định.

Cuộc chiến thầm lặng "gỡ" định kiến, kiến tạo tương lai bình đẳng

Bà Nguyễn Thị Hồng, chuyên viên Phòng Dân số trong buổi nói chuyện về vấn đề sức khỏe sinh sản vị thành niên và tảo hôn ở các trường học. ẢNH: V. Đ

Để đối diện và tháo gỡ những định kiến đã ăn sâu, ngành y tế Nghệ An đã lựa chọn một hướng đi bền bỉ với nỗ lực truyền thông rộng khắp, đồng hành âm thầm để từng bước thay đổi nhận thức người dân. "Chúng tôi không chỉ nói về giới tính mà kể những câu chuyện, dẫn chứng từ thực tế, nói về quyền lựa chọn, về hạnh phúc từ những điều giản dị" - bà Nguyễn Thị Hồng, chuyên viên Phòng Dân số chia sẻ.

Rõ nhất là từ những buổi nói chuyện chuyên đề ở các trường học đến cộng đồng. Từ "Hội thi rung chuông vàng" ở lứa tuổi THCS, THPT đến các buổi truyền thông nhóm nhỏ, mô hình Câu lạc bộ Tiền hôn nhân và Tổ tư vấn dân số - gia đình - trẻ em... đã trở thành cầu nối để các cặp vợ chồng, thanh thiếu niên tiếp cận kiến thức về sức khỏe sinh sản, bình đẳng giới và phá bỏ định kiến "phải có con trai".

Cuộc thi “Rung chuông vàng” cho các bạn học sinh THCS, THPT giúp nâng cao những kỹ năng hoạt động, kiến thức chăm sóc sức khỏe sinh sản vị thành niên. ẢNH: V.Đ

Ở các xã vùng sâu, vùng xa - nơi mất cân bằng giới tính vẫn dai dẳng, cán bộ dân số, y tế không ngại khó để đến tận từng bản làng, từng hộ gia đình, tổ chức đối thoại liên thế hệ. Họ giúp người lớn tuổi lắng nghe suy nghĩ của lớp trẻ và ngược lại, để hiểu rằng "sinh con gái cũng là lộc trời cho".

Bà Hồng cho biết thêm, từ những nỗ lực trên, nhiều cặp vợ chồng trẻ đã cởi mở hơn trong việc đón nhận con gái và tư tưởng "có nếp có tẻ" đang dần được thay thế bằng "con nào cũng là con" miễn là con sinh ra được khỏe mạnh, an lành và hạnh phúc. Đó là sự thay đổi tích cực, tiến bộ văn minh phù hợp với xu thế phát triển trong kỷ nguyên vươn mình của đất nước. Là kết quả của sự nỗ lực không ngừng trong công tác truyền thông về dân số trong những năm qua trên địa bàn tỉnh Nghệ An.

Ngoài những nỗ lực trên, để phá vỡ tận gốc những định kiến dai dẳng, cần đến sự tham gia mạnh mẽ, có hệ thống của cả bộ máy chính quyền địa phương - những người có vai trò định hướng, chỉ đạo, dẫn dắt thay đổi từ trong từng chính sách đến tận mỗi bản làng, hộ gia đình.

Ông Nguyễn Văn Nam, Phó giám đốc Sở Y tế Nghệ An nhấn mạnh, mỗi người phụ nữ, dù ở bản xa hay phố thị, đều có thể tự do quyết định tương lai của mình và góp phần xây dựng một xã hội thịnh vượng, bình đẳng.

Ông Nguyễn Văn Nam, Phó Giám đốc Sở Y tế Nghệ An nhấn mạnh, trong bối cảnh hội nhập sâu rộng và những biến động xã hội diễn ra nhanh chóng, vai trò của chính quyền địa phương hai cấp (tỉnh và xã) trở nên vô cùng quan trọng trong việc định hình tương lai dân số.

Theo ông Nam, các chính sách, chủ trương về dân số dù đúng đắn đến đâu nếu chỉ nằm trên giấy, sẽ không thể mang lại sự chuyển hóa thực chất. Chính vì vậy, sự tham gia chủ động, có trách nhiệm của chính quyền địa phương là yếu tố then chốt để các giá trị tiến bộ như bình đẳng giới hay quyền sinh sản trở thành một phần trong đời sống hàng ngày của người dân.

Nói rõ thêm về điều này, ông Nam cho biết, ở các buổi sinh hoạt chi bộ, những buổi họp thôn hay đối thoại cộng đồng, chính quyền cần có tiếng nói quyết liệt, dứt khoát để khẳng định rằng "quyền sinh sản là quyền con người, không ai được ép buộc", rằng "con nào cũng là con" hay phá bỏ định kiến "phải có con trai"... Khi người có uy tín trong cộng đồng, cán bộ thôn, xã, trưởng bản đồng lòng lên tiếng, sự thay đổi sẽ không còn chỉ nằm ở tờ rơi hay bài nói chuyện mà chạm đến từng nếp nghĩ, từng gia đình.

Hội thi là con gái để tỏa sáng góp phần nâng cao vị thế cho trẻ em gái góp phần xây dựng một xã hội bình đẳng, văn minh hơn. ẢNH: V.Đ

Một cú huých chính sách lớn cho tiến trình này chính là Thông tư 17/2025/TT-BYT của Bộ Y tế, có hiệu lực từ 1/7/2025. Thông tư này lần đầu tiên trao quyền rõ ràng và sâu hơn cho chính quyền 2 cấp trong việc lập dự toán kinh phí, xây dựng mô hình truyền thông và triển khai giải pháp dân số phù hợp với đặc thù của từng địa bàn sát với thực tế, linh hoạt và hiệu quả hơn.

Ngoài ra, thực hiện tốt chủ trương tiếp tục chuyển trọng tâm từ Dân số Kế hoạch hóa gia đình sang Dân số và Phát triển để giải quyết toàn diện các vấn đề về quy mô, cơ cấu dân số, phân bổ dân cư và nâng cao chất lượng dân số cũng như xây dựng nguồn nhân lực chất lượng, một xã hội khỏe mạnh và bình đẳng.

"Trách nhiệm của chính quyền hai cấp, của ngành y tế, dân số và toàn xã hội là phải đảm bảo rằng quyền tự quyết về sinh sản thực sự được tôn trọng trong một thế giới đang có nhiều thay đổi. Khi đó, mỗi người phụ nữ, dù ở bản xa hay phố thị, đều có thể tự do quyết định tương lai của mình và góp phần xây dựng một xã hội thịnh vượng, bình đẳng. Nơi mọi sinh linh chào đời đều được chào đón và trân trọng như nhau. Đó chính là mục tiêu cao cả nhất mà toàn xã hội cũng như ở Nghệ An đang hướng tới" - ông Nam nói.

Vũ Đồng