Rà soát, đánh giá thực trạng công tác trưng bày, bảo quản, bảo vệ các bảo vật quốc gia: Yêu cầu cấp thiết trong giai đoạn hiện nay

Trước thực trạng đó, ngày 29/5/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) đã ban hành Văn bản số 2373/BVHTTDL-DSVH yêu cầu các Bộ, ngành, tổ chức chính trị - xã hội ở Trung ương và UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương tiến hành rà soát, đánh giá thực trạng công tác trưng bày, bảo quản, bảo vệ và các biện pháp đảm bảo an ninh, an toàn đối với các bảo vật quốc gia mà đơn vị đang quản lý. Đây là một trong những chỉ đạo kịp thời, nhằm thực hiện yêu cầu của Phó Thủ tướng Chính phủ Mai Văn Chính, đảm bảo không để tái diễn những tổn thất đáng tiếc đối với di sản vô giá của dân tộc.

Hình ảnh Ngai vua triều Nguyễn theo hồ sơ đề nghị công nhận Bảo vật quốc gia. Ảnh: Cục Di sản văn hóa cung cấp

Theo Luật Di sản văn hóa và các quyết định của Thủ tướng Chính phủ, bảo vật quốc gia là những hiện vật có giá trị đặc biệt tiêu biểu, đại diện cho tinh thần, bản sắc và trí tuệ của dân tộc Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử. Tính đến nay, cả nước có hơn 260 bảo vật quốc gia được công nhận qua 12 đợt, trong đó nhiều hiện vật có niên đại hàng nghìn năm như Trống đồng Ngọc Lũ, Thạp đồng Đào Thịnh, tượng Phật nghìn mắt nghìn tay chùa Bút Tháp, bia Vĩnh Lăng ở Lam Kinh…

Không chỉ mang giá trị lịch sử, khoa học và nghệ thuật độc đáo, mỗi bảo vật còn là minh chứng sinh động cho quá trình dựng nước và giữ nước của cha ông. Do đó, việc bảo vệ và phát huy giá trị các bảo vật này không chỉ là trách nhiệm của ngành văn hóa mà còn là nghĩa vụ chung của toàn xã hội.

Chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ yêu cầu Bộ VHTTDL tổ chức rà soát tổng thể công tác trưng bày, bảo quản và bảo vệ bảo vật quốc gia trên phạm vi cả nước, đảm bảo các biện pháp an toàn tuyệt đối được triển khai đồng bộ, hiệu quả. Báo cáo kết quả phải gửi về Thủ tướng Chính phủ trước ngày 15/6/2025.

Theo đó, Bộ VHTTDL yêu cầu các địa phương và đơn vị liên quan khẩn trương thống kê, cung cấp các thông tin cụ thể: tên bảo vật quốc gia, nơi lưu giữ, thực trạng trưng bày, bảo quản và phương án bảo đảm an ninh, ứng phó rủi ro đã triển khai kể từ khi bảo vật được công nhận. Các đề xuất, kiến nghị (nếu có) cần được gửi về Cục Di sản văn hóa trước ngày 6/6/2025.

Yêu cầu rà soát này không đơn thuần là một thủ tục hành chính, mà là bước đi chiến lược để đánh giá toàn diện năng lực, điều kiện, nguồn lực của hệ thống di tích, bảo tàng, kho lưu giữ và các đơn vị tư nhân đang sở hữu bảo vật quốc gia. Đây cũng là cơ hội để nhận diện rõ những thách thức trong bảo quản hiện vật quý, từ điều kiện vật chất đến trình độ chuyên môn, năng lực ứng phó rủi ro và quy trình phối hợp giữa các bên liên quan.

Bộ VHTTDL chỉ đạo các địa phương xây dựng, hoàn thiện và triển khai kịp thời phương án bảo vệ từng bảo vật quốc gia, trong đó cần lưu ý đến các nguy cơ cụ thể như: trộm cắp, cháy nổ, thiên tai, xâm hại vật lý, xâm hại ý thức (viết bậy, chạm tay vào hiện vật), và các tác động từ môi trường (ẩm mốc, nấm hại, biến đổi khí hậu). Đặc biệt, đối với những bảo vật đang lưu giữ tại di tích hoặc sở hữu tư nhân, việc xây dựng phương án bảo vệ phải được phê duyệt bởi cơ quan chức năng, có phân công rõ trách nhiệm và cơ chế giám sát.

Từ góc độ thực tiễn, nhiều di tích - nhất là các di tích cấp xã, chưa được đầu tư hệ thống an ninh hiện đại - vẫn đang sử dụng biện pháp canh gác thủ công, thiếu thiết bị chống trộm, không có hệ thống báo cháy tự động hay camera giám sát. Trong khi đó, một số bảo vật đang được trưng bày công khai, không có tủ kính chuyên dụng, không có nhân viên giám sát liên tục. Điều này tạo ra những kẽ hở cho hành vi xâm hại, như trường hợp tại Điện Thái Hòa đã cho thấy.

Công tác bảo quản bảo vật quốc gia phải được tiến hành theo phương án cụ thể, khoa học, tuân thủ quy định pháp luật về di sản văn hóa. Tuy nhiên, hiện nay nhiều đơn vị lưu giữ bảo vật vẫn gặp khó khăn về hạ tầng kỹ thuật và kinh phí đầu tư. Hệ thống kho, tủ trưng bày, máy điều chỉnh độ ẩm, ánh sáng, nhiệt độ - những yếu tố tối cần thiết để bảo quản hiện vật - chưa được đầu tư đúng mức.

Bộ VHTTDL đề nghị các đơn vị ưu tiên cải tạo, nâng cấp công trình, trang thiết bị chuyên dụng tại nơi lưu giữ bảo vật. Đồng thời, phải có sự tham gia của các chuyên gia bảo quản di sản, các nhà khoa học trong từng lĩnh vực vật liệu, kỹ thuật, bảo tàng học... để đảm bảo bảo vật không bị hư hại trong quá trình trưng bày và bảo quản lâu dài.

Phát huy giá trị bảo vật quốc gia là một trong những nội dung quan trọng nhằm lan tỏa ý thức bảo tồn đến cộng đồng. Bộ VHTTDL khuyến khích xây dựng các chương trình truyền thông, trưng bày chuyên đề, ứng dụng công nghệ số (thực tế ảo, mã QR, bảo tàng số…) nhằm giúp công chúng dễ dàng tiếp cận và hiểu sâu về giá trị lịch sử - văn hóa của từng bảo vật. Tuy nhiên, việc phát huy phải luôn đặt trong điều kiện bảo đảm an toàn và không làm tổn hại tới hiện vật.

Để bảo vệ hiệu quả bảo vật quốc gia và hiện vật quý tại các di tích, Bộ VHTTDL yêu cầu Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch/Sở Văn hóa và Thể thao chỉ đạo chính quyền địa phương lập Danh mục hiện vật có giá trị tại từng di tích. Trên cơ sở đó, phải xây dựng phương án bảo vệ cụ thể cho từng hiện vật, trong đó có việc phân công tổ chức, cá nhân chịu trách nhiệm phối hợp với lực lượng công an, phòng cháy chữa cháy.

Một số yêu cầu cụ thể được đặt ra như: hiện vật không thể thay thế phải được trưng bày cách ly; lắp đặt thiết bị báo động, camera giám sát; nếu cất giữ thì kho lưu trữ phải đảm bảo các tiêu chí an toàn vật lý và môi trường. Đồng thời, chính quyền địa phương cần tổ chức kiểm tra định kỳ, lập biên bản theo dõi và có kế hoạch bảo dưỡng hiện vật hàng năm.

Một điểm mới và đáng chú ý là từ ngày 1/7/2025, Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) năm 2024 sẽ chính thức có hiệu lực, với nhiều quy định rõ ràng, chặt chẽ hơn về chế độ bảo vệ, bảo quản đối với di vật, cổ vật và bảo vật quốc gia. Luật mới phân định rõ trách nhiệm giữa các cơ quan quản lý nhà nước, tổ chức lưu giữ và cá nhân sở hữu; bổ sung quy định về tiêu chuẩn kỹ thuật bảo quản, quy trình kiểm kê, ứng dụng công nghệ thông tin, cơ chế xử lý vi phạm…

Việc rà soát lần này cũng là bước chuẩn bị quan trọng để các địa phương, đơn vị nắm vững quy định của Luật mới, chủ động kiện toàn tổ chức, nhân lực, phương án quản lý và ngân sách thực hiện.

Nguyễn Thúy Hằng