Ranh giới mong manh giữa dự báo và lừa bịp

Khi đầu tư vào thị trường chứng khoán, bạn cần tìm hiểu và cân nhắc kỹ. Ảnh: S.P.

Có những người đã vận dụng lý thuyết "thiên kiến kẻ sống sót" vào thực tế. Trong cuốn sách tổng hợp những trò lừa bịp từ cổ chí kim nổi tiếng thời nhà Minh có câu chuyện kể về một đạo sĩ tuyên bố rằng mình có thể làm cho phụ nữ “sinh con trai”, nếu không sinh được con trai thì ông ta sẽ hoàn lại tiền.

Lúc đầu mọi người còn nghi ngờ nhưng lâu dần “công việc làm ăn” của ông ta ngày càng tốt. Tại sao trò bịp bợm ông ta bày ra có thể tồn tại lâu như vậy và ngày càng nhiều người tin vào nó?

Thật ra ông ta đã khai thác "thiên kiến kẻ sống sót". Chúng ta đều biết tỷ lệ sinh trai và gái tương đương nhau. Nếu sinh con gái, ông ta sẽ hoàn tiền cho gia chủ để họ không làm lớn chuyện nữa, trong khi những nhà sinh được con trai thì không ngớt lời ca tụng ông ta. Điều này khiến cho thông tin mà mọi người nghe được đa phần đều đến từ những người công nhận, tạo ra cảm giác “phép thuật của đạo sĩ này rất linh nghiệm”.

Trong thực tế có rất nhiều bản sao tương tự. Ví dụ, chúng ta thường nhận được tin nhắn kể rằng một bậc thầy nào đó có thể dự đoán chính xác sự lên xuống của thị trường chứng khoán, hoặc thậm chí là sự lên xuống của một loại cổ phiếu nhất định. Nghe nói những người được gọi là cao thủ thường gửi hai kết quả dự báo (lên và xuống) trong ngày cho 100 người qua tin nhắn.

Sau khi hết phiên giao dịch, 50 người sẽ nhận được dự đoán đúng. Ngày hôm sau tiếp tục gửi tin nhắn như vậy cho 50 người đó và sẽ có 25 người dự đoán đúng. Sau ba hoặc bốn vòng, người cuối cùng sẽ cảm thấy kẻ lừa đảo là “bậc thầy” và anh ta sẵn sàng bỏ tiền để đi theo, như mọi người có thể tưởng tượng, kết quả cuối cùng thường là thua lỗ nặng.

Có vẻ như bất cứ khi nào đề cập đến hiệu ứng thiên kiến, phản ứng thông thường của mọi người đều theo hướng tiêu cực. Tuy nhiên trong kinh doanh, chỉ cần được sử dụng đúng cách, nó sẽ phát huy mặt tích cực.

Ví dụ, một loạt các công cụ đầu tư được sinh ra từ "thiên kiến kẻ sống sót", nó không chỉ làm suy yếu tác động tiêu cực mà còn đem lại lợi ích tích cực, đó là quỹ chỉ số ETF.

Chỉ số chứng khoán lâu đời nhất trên thế giới là chỉ số Dow Jones do Charles Henry Dow tạo ra vào năm 1896, được gọi là chỉ số bình quân công nghiệp. Chỉ số này đã phát triển cho đến ngày nay, trở thành chỉ số giá cổ phiếu có ảnh hưởng và được sử dụng rộng rãi nhất trên thế giới, đang được bộ phận biên tập của tờ Wall Street Journal duy trì, có tiếng tăm vượt trội, là đại diện của ngành và được đa số các nhà đầu tư săn đón.

Để duy trì đặc điểm này, Dow Jones thường điều chỉnh các cổ phiếu được chọn theo chỉ số trung bình giá cổ phiếu của nó, thay thế cổ phiếu của các công ty mất tính đại diện bằng cổ phiếu của công ty năng động và tiêu biểu hơn.

Kể từ năm 1928, ba mươi cổ phiếu của các công ty công nghiệp và thương mại được sử dụng để tính toán Chỉ số Dow Jones đã được thay thế ba mươi lần, cứ khoảng hai năm lại có một cổ phiếu của công ty mới thay thế cổ phiếu của công ty cũ.

Thuật toán trọng số giá [1] của chỉ số làm cho thiên kiến kẻ sống sót rõ ràng hơn. Bởi vì mỗi lần điều chỉnh thêm nhiều công ty xuất sắc hơn vào chỉ số, chỉ số có thể tiếp tục tăng lên.

Ví dụ, nếu một trăm năm trước, với tư cách là một nhà đầu tư cá nhân, anh ta chỉ sao chép danh mục cổ phiếu cấu thành sớm nhất của Dow Jones và nắm giữ nó cho đến bây giờ, hơn một nửa số công ty đã không còn tồn tại và hiệu quả hoạt động của một số công ty đã tụt hậu so với thời đại, cứ tiếp tục kéo dài sẽ dẫn tới kết thúc rất ảm đạm và lợi tức đầu tư thậm chí còn tàn khốc hơn.

Tuy nhiên, nếu mua một quỹ ETF theo dõi chỉ số Dow Jones, chúng ta chẳng những không phải lo lắng về việc thay đổi vị thế cổ phiếu mà còn có thể hưởng lợi do chỉ số tăng mang lại. Ví dụ: quỹ ETF chỉ số SPY được neo bằng cách theo dõi chỉ số SP500 (Standard & Poor’s 500) có tỷ lệ hoàn vốn gộp hàng năm là 9,9% trong mười năm, vượt trội hơn 90% quỹ đại chúng trong cùng một giai đoạn.

[1] Trọng số giá thể hiện tỷ trọng của một cổ phiếu trên một thị trường/ngành.

Tạ Tôn Bác/ Skybooks & NXB Thế giới