Robot không thể thay thế trái tim của một phóng viên

Xóm ve chai dưới chân cầu Long Biên và khoảnh khắc hồi sinh sau bão Yagi. Ảnh: Khánh Huy

Một buổi sáng đầu hè, tôi trở lại “xóm liều” dưới chân cầu Long Biên, nơi từng in dấu chân tôi cách chỉ mới chưa đầy 1 năm, giữa dòng nước đục ngầu và tiếng gọi cứu trợ vang trong màn mưa trắng xóa khi cơn bão Yagi ập vào Thủ đô Hà Nội. Lần này, con đường đã khô, mái ngói tuy cũ nhưng đã không còn dấu nước. Nhưng vẫn còn đó bà cụ làm nghề nhặt ve chai đang lặng lẽ đun ấm nước bên bếp than tổ ong, cậu bé hôm đó phải lội nước cao ngang bụng cùng mẹ sơ tán, giờ đang cắp sách tới lớp.

Không dùng máy ảnh, tôi chỉ nhẹ nhàng rút điện thoại ra. Không để chụp một tấm “đẹp”. Mà để ghi lại một lát cắt của sự hồi sinh khoảnh khắc không có trong dữ liệu huấn luyện của bất kỳ AI nào.

Tấm ảnh và cơn sóng AI

Gần đây, khi cùng với các đồng nghiệp thực hiện cung cấp ảnh và biên tập ảnh cho một sản phẩm báo chí. Tôi nhanh chóng nhận ra một bức ảnh minh họa cho món bún chả Hà Nội thực sự quá đẹp cả về màu sắc, ánh sáng và bố cục, nhưng lại sai hoàn toàn về bản chất vì đó không phải món bún chả Hà Nội đúng nghĩa. Bức ảnh thể hiện một đĩa bún, vài ba miếng chả băm đặt trên đĩa, bên trên là một vài lá xà lách xanh mơn mởn và một bát con nước mắm.

Bức ảnh đó, hóa ra được tạo bởi AI. Tôi không trách biên tập viên. Họ đang cần ảnh ngay để vào thiết kế. Điều này thể hiện, hình ảnh do AI tạo ra giờ đây không chỉ “đẹp” nó còn siêu thực, siêu nhanh, và không đòi hỏi chi phí di chuyển, ăn ở, hay hiện trường. Sau phản ánh, bức ảnh tôi chụp món bún chả cũng đã được sử dụng lại. Có thể không đẹp bằng nhưng nó mang cái hồn và hơi thở của một món ăn truyền thống của Thủ đô.

Nhà báo Nguyễn Tiến Anh Tuấn.

Câu chuyện này cũng từng xảy ra ở nhiều cơ quan báo chí khác tại Việt Nam. Nhà báo Nguyễn Tuấn Anh Tuấn (Phó Ban Thư ký tòa soạn, Trưởng khối nội dung Media - Báo Dân trí) chia sẻ: “Giữa năm 2023, một sinh viên thực tập gửi bài ảnh cho tôi nhận xét, từng ảnh trong bài quá hoàn hảo, gọn sạch khiến tôi khá bất ngờ. Chính tôi, hay thậm chí nhiều phóng viên giỏi nghề cũng không dám tự tin rằng với chỉ một buổi thực hành có thể chụp tốt như vậy. Thực tế không như kỳ vọng, sau khi đối chiếu với những bức ảnh gốc, cậu sinh viên năm 3 tự nhận rằng đã dùng tính năng AI mới cập nhật trên phần mềm Photoshop để tẩy xóa toàn bộ những nhân vật thừa, vướng trong ảnh, những vật thể, tiểu tiết làm “rác” ảnh, hoàn hảo đến mức không thể phát hiện ra”.

Một sự thật không thể chối cãi, người làm báo rất dễ bị cuốn vào cơn sóng AI để có một bức ảnh/đoạn video nhanh, sạch, đẹp, hấp dẫn… nhưng “không có thật” hoặc bị thay đổi bản chất sự thật của hình ảnh/thông tin có sẵn.

Nhà báo, Thạc sỹ Vũ Thế Cường, giảng viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền.

Theo Thạc sỹ Vũ Thế Cường, giảng viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền, AI đang và sẽ ngày càng tác động sâu rộng tới báo chí nói chung, đặc biệt là lĩnh vực ảnh báo chí, ở tất cả các khâu trong quy trình sáng tạo ảnh báo chí, từ gợi ý đề tài, cải thiện bố cục, kỹ thuật, thậm chí phân tích thói quen tiếp nhận của công chúng để đề xuất ý tưởng, kỹ thuật cho người chụp…. AI cũng giúp nâng cao khả năng chụp ảnh, khi các công nghệ AI được tích hợp vào các máy ảnh đời mới, giúp phóng viên ảnh có thể tối ưu hóa công tác chụp ảnh.

Nhưng đặc biệt, có lẽ AI đang và sẽ hỗ trợ nhiều nhất trong khâu hậu kỳ ảnh báo chí, với các công nghệ AI tích hợp vào các phần mềm biênt ập hậu kỳ, giúp cải thiện chất lượng ảnh, đề xuất biên tập, nâng cao chất lượng hình ảnh…, điều này giúp phóng viên giảm thiểu đáng kể thời gian và công sức biên tập hậu kỳ, tập trung vào các công việc mang tính sáng tạo và nghệ thuật nhiều hơn.

Trong ba năm gần đây, tôi chứng kiến ba “trận gió” mà AI đã thổi mạnh vào nghề:

Sự thay thế âm thầm: AI tạo ảnh đang len vào báo chí nhanh như điện. Ảnh minh họa các chủ đề trừu tượng sức khỏe tinh thần, công nghệ, đô thị hóa phần lớn không còn chụp thật nữa.

Tự động hóa hậu kỳ: Các phần mềm như Luminar hay Firefly giúp phóng viên mới chỉ mất vài giây để xử lý ảnh - điều từng cần hàng giờ tinh chỉnh bằng tay.

Thuật toán lựa chọn khoảnh khắc: Trên các nền tảng mạng xã hội, AI đang quyết định ảnh nào “nổi bật” dựa vào tương tác, bỏ qua góc nhìn xã hội hay thông điệp nhân văn của người chụp.

Cái khó của phóng viên ảnh không còn là thiếu kỹ thuật, mà là thiếu chỗ đứng trong dòng chảy ảnh ảo đang được yêu thích nhiều hơn ảnh thật.

Giờ đây, chỉ với vài câu lệnh, một bức ảnh không có thực được AI tạo ra cùng với một nội dung cũng được AI tạo ra lại vô tình lên xu hướng. Người đọc cũng sẽ dễ bị lừa bởi những bức ảnh AI giờ đây đã trở nên quá chân thực.

"Tại thời điểm này, khó để xác định mức độ thay thế chính xác của AI trong hoạt động tác nghiệp của phóng viên ảnh. Tuy nhiên, câu chuyện đặt ra chính là giới hạn của công nghệ trí tuệ nhân tạo trong việc sáng tạo ảnh báo chí. Chắc chắn AI không thể thay thế kinh nghiệm của phóng viên, hoặc những yếu tố mang tính nghệ thuật của tác giả. Những yếu tố mang tính “bất quy tắc” trong nhiếp ảnh nói chung, đặc biệt trong lĩnh vực ảnh báo chí thì không một robot nào có thể làm thay con người. Đặc biệt, những quy tắc về đạo đức nghề thì AI khó có thể đưa ra những quyết định thay thế con người" - Thạc sỹ Vũ Thế Cường chia sẻ.

Nhưng ảnh báo chí không chỉ là kỹ thuật

Bức ảnh chụp lại cảnh một em bé đang chơi với chiếc máy bay trực thăng tại đám tang của 9 cán bộ hy sinh trên máy bay CASA-212 ngày 1/7/2016, Ảnh: Khánh Huy

Tôi nhớ mãi một buổi sáng tháng 7/2016, trong đám tang của 9 cán bộ hy sinh trên máy bay CASA-212 khi làm nhiệm vụ huấn luyện trên biển, tôi đứng giữa hàng dài người dân vào viếng các chiến sỹ. Lúc ấy, hình ảnh một em bé giữa dòng người đang chơi với chiếc máy bay trực thăng khiến tôi nổi da gà và bấm máy ngay. Tôi không kịp lấy nét chuẩn, nhưng khoảnh khắc ấy, run rẩy, nhòe lệ, đã được in vào bộ nhớ và sau đó trở thành một trong những bức ảnh được nhiều người chia sẻ.

AI có thể tái tạo cả đứa trẻ cùng hành động. Nhưng không bao giờ có thể chụp được giây phút ấy, tại đúng nơi chốn ấy, với đúng hơi thở của cuộc sống.

Đó không phải câu chuyện của riêng ai mà hầu như Phóng viên ảnh nào cũng từng gặp. Phóng viên ảnh Lương Thái Linh (hãng tin EPA) chia sẻ: “AI đã tạo ra những thay đổi đáng kể, từ hiện trường đến hậu kỳ. Trên hiện trường, công nghệ như AI-driven autofocus hay phần mềm phân tích ánh sáng có thể giúp tôi chụp nhanh và chính xác hơn trong điều kiện thiếu sáng hoặc chuyển động nhanh. Ở khâu hậu kỳ, AI giúp sàng lọc hàng nghìn ảnh thô để tìm những khoảnh khắc xuất sắc nhất,… Tuy nhiên, quyết định cuối cùng về góc máy, thời điểm bấm chụp, và thông điệp của bức ảnh vẫn thuộc về con người”.

Nhà báo Lương Thái Linh, phóng viên ảnh hãng tin EPA.

Chúng ta không thể ngăn AI xuất hiện trong phòng tối kỹ thuật số. Nhưng phóng viên ảnh không nên chỉ là người “giữ máy” — mà cần là người kể chuyện bằng hình ảnh, mang cảm xúc, tiếng nói và chứng lý của hiện thực.

Tôi biết nhiều đồng nghiệp đã học cách tận dụng AI, để lên bố cục, tổ chức ảnh, dựng slideshow, gợi ý tiêu đề. Nhưng họ vẫn chụp bằng con mắt của chính mình, ở nơi mà không có máy tính nào có thể đặt chân tới.

Trò chuyện cùng Nhà báo Nguyễn Tuấn Anh Tuấn (Phó Ban Thư ký tòa soạn, Trưởng khối nội dung Media - Báo Dân trí), anh chia sẻ rằng, cái chất “đời” là cái cần trong ảnh, đặc biệt là ảnh báo chí, và đó là thứ mà AI sẽ không thể nào thay thế được phóng viên ảnh chân chính.

Ảnh tạo ra từ AI có thể được dựng lên khá chi tiết từ mô tả của người dùng kết hợp với dữ liệu được thu thập trên internet từ máy tính. Cộng đồng mạng có lẽ phần đông sẽ hào hứng với những bức ảnh mang tính giải trí, đẹp mắt, thậm chí không tưởng được tạo ra từ AI. Ảnh tạo ra từ AI đa phần phục vụ cho mục đích sản xuất nội dung giải trí và thương mại. Nhưng với báo chí thì khác, dù nhìn thật và sinh động đến đâu thì đó cũng chỉ là một sản phẩm số hóa từ trí tưởng tượng của con người. Mọi nhân vật, chủ thể, bối cảnh trong bức ảnh không có thật, không diễn ra sự vật, sự việc, nhân vật… có thật trong cuộc sống xung quanh ta.

“Giống như câu chuyện “Chú bé chăn cừu”, khi chúng ta mỗi ngày đều đặn đưa quá nhiều ảnh giả được tạo từ AI đến cho độc giả, đến một ngày khi niềm tin dần bị suy giảm, độc giả sẽ không còn tin vào bất cứ nội dung bức ảnh nào do chúng ta xuất bản trên báo nữa, cho dù đó là ảnh chụp thật và vô cùng có giá trị” – nhà báo Nguyễn Tiến Anh Tuấn chia sẻ.

Cơ hội cho người chụp ảnh “thật”

Khi mọi thứ đều có thể làm giả thì điều thật trở nên quý giá hơn bao giờ hết. Một bức ảnh chụp trong khoảnh khắc thực, với ánh sáng tự nhiên, với hơi thở của đời sống sẽ vẫn có giá trị, vì nó là một phần của lịch sử.

Phóng viên ảnh và video là những người ở trực tiếp hiện trường. Những người chụp ảnh thật vẫn sẽ có chỗ đứng vững chắc giữa cơn bão hình ảnh AI

Phóng viên ảnh Lương Thái Linh chia sẻ: “AI và robot có thể đảm nhận những nhiệm vụ lặp lại, rủi ro cao, hoặc đòi hỏi tốc độ. Ví dụ, robot ghi hình tự động ở khu vực chiến sự (như Nga đã thử nghiệm). Hoặc chụp ảnh trong khu vực nguy hiểm như có khí độc, những nơi con người không tiếp cận được… AI tổng hợp ảnh từ drone để dựng bản đồ thiệt hại sau thảm họa. Tự động cắt, resize ảnh cho các nền tảng digital. Tuy nhiên, những công việc cần phán đoán đạo đức (như chọn góc máy không xâm phạm nạn nhân), kết nối cảm xúc (phỏng vấn nhân chứng), hay sáng tạo bối cảnh (loạt ảnh phản ánh văn hóa địa phương) vẫn cần con người. Robot không thể thay thế trái tim của một phóng viên”.

AI không thể tạo ra ảnh về một sự kiện hay hoạt động chưa từng diễn ra, nó không có tài liệu tham khảo để bắt chước. Vì thế, độc giả vẫn sẽ có sự háo hức tìm kiếm thông tin mới, hình ảnh và video mới thay vì xem những sản phẩm nhái thứ có sẵn.

Phóng viên ảnh, nếu giữ được bản lĩnh của người làm chứng, trái tim của người kể chuyện, và sự tỉnh táo trong cơn sóng công nghệ sẽ không biến mất. Họ sẽ trở thành người gác cổng của sự thật.

Độc giả đọc báo sẽ đặt niềm tin vào nội dung và hình ảnh chân thực do phóng viên tác nghiệp mang lại. Người chụp “ảnh thật” sẽ có cơ hội để thể hiện và chỗ đứng giữa cơn bão tạo “ảnh giả” từ AI.

Khánh Huy