'Sắc Then Việt Bắc' - đánh thức di sản bằng trải nghiệm 'mộc bản'

Sự kiện do Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam phối hợp với Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc, Hội Tinh hoa Việt Nam và Câu lạc bộ (CLB) Tâm Giao tổ chức, quy tụ 6 CLB hát Then và hát dân ca từ 5 tỉnh: Cao Bằng, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng Sơn và Quảng Ninh. Chương trình đánh dấu một bước tiến mới trong hành trình bảo tồn và phát huy giá trị di sản Then.

Talkshow, nơi những nghệ nhân và các chuyên gia văn hóa chia sẻ hành trình giữ lửa cho di sản Then.

Talkshow và những câu chuyện giữ lửa

Phần talkshow của chương trình đã mang đến những câu chuyện chân thực và đầy cảm xúc về hành trình giữ lửa của các nghệ nhân. Đây là cơ hội hiếm có để công chúng hiểu hơn về Then, một loại hình diễn xướng nghi lễ đặc sắc của người Tày, Nùng, Thái và những nỗ lực thầm lặng để di sản này tồn tại trong đời sống đương đại.

Được mệnh danh là “bà đỡ” cho Then trên đất Pháp, Tiến sĩ Hoàng Thị Hồng Hà khẳng định:Then phải giữ được tính nguyên gốc từ nghi lễ, nhạc cụ, trang phục đến cách diễn xướng. Cần sân khấu hóa Then một cách phù hợp để công chúng biết đến nhiều hơn, đặc biệt là phải xây dựng các chương trình trao truyền có hệ thống cho thế hệ trẻ”.

Cùng chung quan điểm, Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng (Thái Nguyên) bày tỏ niềm vui khi Then được quảng bá rộng rãi, song bà cũng nhiều suy tư: “Khi đưa Then cổ ra công chúng, ít người hiểu được nguồn gốc và tính chất của nó. Chúng ta phải thông tin, quảng bá để người dân hiểu hơn”. Bà mong muốn có thêm chính sách hỗ trợ để các nghệ nhân có động lực gắn bó với Then.

Nghệ nhân Nhân dân Triệu Thủy Tiên (Lạng Sơn) lại nhấn mạnh Then là “một hành trình” và là cầu nối tâm nguyện của con người. Bà nhắn nhủ thế hệ trẻ cần hiểu và nói được tiếng mẹ đẻ, có vậy mới thấm được vẻ đẹp và giá trị văn học, nghệ thuật chứa đựng trong Then.

Các nghệ nhân trình diễn nghi lễ “Loan én ngộ căn” trong Then nghi lễ dân tộc Tày tỉnh Thái Nguyên.

Từ góc độ của người trẻ, anh Mạc Văn Ngọc, thành viên CLB hát Then tỉnh Thái Nguyên, đang công tác trong ngành Y tế, chia sẻ Then có sức hút lớn với anh, vì lời Then, tiếng Tính mang đến cảm giác thư thái. Anh thừa nhận việc học Then gặp khó khăn do công việc, mưu sinh, nhưng khẳng định: “Nhiều bạn trẻ như tôi rất đam mê, chúng tôi vẫn dành thời gian cuối tuần để tự học tập, gìn giữ di sản”. Nghệ nhân trẻ Tô Đình Hiệu (Quảng Ninh) cũng đồng tình và cho rằng các CLB là mô hình hiệu quả nhất để bảo tồn Then.

Các nghệ nhân và chuyên gia văn hóa được vinh danh vì những đóng góp tích cực cho chương trình "Sắc Then Việt Bắc".

Trình diễn “mộc bản” là trở về nguyên bản

Điểm nhấn đặc biệt nhất của chương trình “Sắc Then Việt Bắc” chính là việc tái hiện trọn vẹn không gian nghi lễ Then truyền thống ngay trên sân khấu. Lần đầu tiên, những người yêu Then ở Thái Nguyên được chứng kiến một bàn thờ Then được dựng chỉn chu, đầy đủ nghi thức với hương khói và những trang phục trong nghi lễ Then.

Điều làm nên sự khác biệt nữa là toàn bộ phần trình diễn đều được thực hiện dưới hình thức “mộc bản”, tức là không sử dụng micro khuếch đại âm thanh, không nhạc nền, không hiệu ứng cầu kỳ.

Sự lựa chọn tưởng chừng như mạo hiểm này mang đến trải nghiệm chân thực và xúc động hiếm có cho khán giả. Từng lời Then, điệu múa, tiếng xóc nhạc được truyền tải một cách nguyên bản khiến người xem như được đắm mình trong không gian nghi lễ Then thực thụ nơi bản làng Việt Bắc.

Chương trình còn trở thành một cuộc “du hành” văn hóa đầy mê hoặc đưa khán giả đi qua các vùng Then tiêu biểu như: Cao Bằng, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Lạng Sơn, Quảng Ninh.

Cùng với các bài Then có lời mới là các trích đoạn Then cổ lần lượt được giới thiệu: “Quá hải” (Vượt biển) đầy hào sảng của người Nùng; “Luổm cốc bjoóc” (Lễ vun hoa) đầy ắp yêu thương của người Tày; “Pủ slang pủ lường" (bù lương cho người già) thể hiện đạo hiếu; “Tẳng tưởng” (Đón tướng) của người Nùng thể hiện tính chất shaman trong Then, nơi các nghệ nhân mời thần thánh giáng trần, cho thấy chiều sâu tâm linh trong Then cổ…

Nghệ nhân Nhân dân Nông Thị Lìm (85 tuổi, Lạng Sơn) là một trong những “cây đại thụ” của nghệ thuật hát Then, đặc biệt là Then cổ.

Kết nối thế hệ để giữ mãi dòng chảy

Đằng sau thành công của Chương trình là nỗ lực của các nghệ nhân cao tuổi - những “cây đại thụ” như NSND Nông Thị Lìm (85 tuổi), NSND Triệu Thủy Tiên (hơn 70 tuổi)... Dù tuổi cao nhưng với nhiệt huyết, họ vẫn tự nguyện tham gia, thậm chí tự lo chi phí đi lại để tiếng Tính và điệu Then được cất lên trọn vẹn.

“Sắc Then Việt Bắc” khép lại, thành công của Chương trình là minh chứng cho sự kết nối giữa các thế hệ. Những nghệ nhân kỳ cựu đã truyền lửa cho những người trẻ đầy nhiệt huyết như Nghệ nhân Nguyễn Xuân Bách, giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Việt Bắc và các thành viên của Ban Tổ chức.

Họ đã tạo ra một sân khấu ý nghĩa, nơi di sản có thể được tái hiện trọn vẹn nhất với mong muốn lớn nhất: để thế hệ mai sau biết và thấy có một thế hệ đã hết lòng vì di sản Then như thế. Hành trình giữ hồn Then vẫn còn dài nhưng với tất cả tâm huyết ấy, "dòng suối" văn hóa mát lành này chắc chắn sẽ còn chảy mãi trong đời sống người Việt.

Kim Tuyến