Sửa đổi, bổ sung Luật Trợ giúp pháp lý để 'không ai bị bỏ lại phía sau'
PV: Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đã bộc lộ những hạn chế, bất cập gì thưa ông?
Ông Lê Vệ Quốc.
Ông Lê Vệ Quốc: Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, sau gần 8 năm thi hành đã tạo khuôn khổ pháp lý quan trọng nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho người thuộc diện chính sách và người yếu thế. Tuy nhiên, thực tiễn triển khai cho thấy, Luật đang bộc lộ một số bất cập, đòi hỏi phải được rà soát, sửa đổi để phù hợp hơn với bối cảnh mới.
Trước hết, phạm vi người thuộc diện được trợ giúp pháp lý tuy đã được mở rộng so với trước, nhưng chưa bao quát hết các nhóm đối tượng “dễ bị tổn thương” trong xã hội. Hiện nay, diện người được TGPL đang được quy định tản mát ở nhiều luật khác nhau như Luật Tư pháp người chưa thành niên, Luật Phòng, chống mua bán người. Thực tiễn cho thấy, có trường hợp khó khăn thực sự, ví dụ người khuyết tật là nhóm người dễ bị tổn thương, gặp nhiều khó khăn trong cuộc sống nhưng theo quy định của Luật TGPL năm 2017 chỉ những người khuyết tật có khó khăn về tài chính mới thuộc diện được TGPL.
Bên cạnh đó, quy định về hồ sơ, thủ tục đề nghị trợ giúp pháp lý còn cứng nhắc, thiếu tính linh hoạt, chưa phù hợp với chủ trương chuyển đổi số của Đảng, Nhà nước trong thời gian gần đây, nhất là Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, trong đó có việc nâng cao chất lượng dịch vụ công trực tuyến, dịch vụ số cho người dân, “hướng tới cung cấp dịch vụ công trực tuyến toàn trình, cá nhân hóa và dựa trên dữ liệu”.
Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý thường xuyên tổ chức các cuộc hội nghị để bồi dưỡng, nâng cao chất lượng Trợ giúp pháp lý.
Một hạn chế đáng chú ý nữa là nguồn lực thực hiện TGPL chưa tương xứng với nhu cầu được TGPL của người dân; số lượng trợ giúp viên pháp lý ở một số địa phương còn mỏng (Lai Châu có 4 trợ giúp viên pháp lý, Sơn La có 5 trợ giúp viên pháp lý); sự tham gia của các tổ chức xã hội nghề nghiệp còn hạn chế, số lượng các tổ chức và luật sư, cộng tác viên TGPL tham gia TGPL còn thấp. Trong khi, Luật TGPL năm 2017 quy định chỉ một số nhóm người như trợ giúp viên pháp lý; thẩm phán; thẩm tra viên ngành Tòa án; kiểm sát viên; kiểm tra viên ngành kiểm sát; điều tra viên; chấp hành viên, thẩm tra viên thi hành án dân sự “đã nghỉ hưu” và chỉ khoanh lại ở “vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn” mới được ký hợp đồng cộng tác viên TGPL.
Như vậy, quy định của Luật TGPL hiện hành chưa thu hút và phát huy được tối đa các nguồn nhân lực có trình độ và có năng lực trong xã hội tham gia thực hiện trợ giúp pháp lý.
Ngoài ra, quá trình thực hiện chủ trương sáp nhập tỉnh và mô hình chính quyền địa phương 02 cấp, nhiều tỉnh, thành phố sau khi sáp nhập có địa bàn rất rộng, điều kiện địa lý và giao thông đi lại khác nhau, dân số đông. Vì vậy, thực tiễn công tác TGPL ở địa phương cũng phát sinh nhiều vấn đề mới. Ví dụ, Luật TGPL năm 2017 quy định Chi nhánh “được thành lập tại các huyện ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, giao thông không thuận tiện đến Trung tâm TGPL Nhà nước và chưa có tổ chức hành nghề luật sư hoặc tổ chức tư vấn pháp luật tham gia TGPL”. Quy định này không còn phù hợp với mô hình chính quyền địa phương hai cấp, sáp nhập tỉnh, sáp nhập xã, bỏ cấp huyện và cũng không phù hợp với đặc thù của công tác TGPL (gắn kết, phối hợp thường xuyên, trực tiếp với các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ quan có liên quan khác). Điều này đặt ra yêu cầu cần quy định về mạng lưới các Trung tâm và Chi nhánh của Trung tâm cho phù hợp với tình hình thực tiễn hiện nay của các địa phương và đáp ứng kịp thời nhu cầu TGPL của người dân.
Cuối cùng là chính sách đãi ngộ cho đội ngũ người làm công tác trợ giúp pháp lý chưa thật sự tương xứng với tính chất đặc thù của công việc này, khiến việc thu hút và giữ chân nhân lực chất lượng cao gặp nhiều khó khăn...
Bà Vũ Thị Hường (áo xanh ở giữa) chủ trì một buổi tập huấn kỹ năng Trợ giúp pháp lý
PV: Vậy thì việc sửa đổi, bổ sung luật hướng đến mục tiêu như thế nào?
Ông Lê Vệ Quốc: Mục đích của sửa đổi lần này là nhằm khắc phục một số hạn chế, bất cập trong các quy định của Luật TGPL năm 2017. Như vậy, trong quá trình nghiên cứu đề xuất sửa đổi Luật, cần rà soát các quy định của Luật TGPL, bảo đảm kế thừa các quy định còn phù hợp; tập trung vào khắc phục những quy định được đánh giá là hạn chế, bất cập của Luật TGPL năm 2017; sửa đổi, bổ sung quy định nhằm bảo đảm tốt hơn quyền tiếp cận TGPL của người dân, phù hợp với tình hình và điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước; nâng cao tính chuyên nghiệp, hiệu quả của công tác TGPL; bảo đảm sự đồng bộ, thống nhất của hệ thống pháp luật, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, cải cách hành chính và thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp hiện nay.
Đồng thời, thể chế hóa đầy đủ chủ trương, đường lối mới của Đảng, Nhà nước trong Nghị quyết số 27-NQ/TW, Nghị quyết số 66-NQ/TW, Nghị quyết số 57-NQ/TW, Nghị quyết số 68-NQ/TW... Bảo đảm tính tương thích với các điều ước quốc tế có liên quan mà Việt Nam là thành viên; tính thống nhất, đồng bộ với các luật, nghị quyết có liên quan, nhất là các luật, nghị quyết được Quốc hội ban hành trong thời gian vừa qua.
Bà Vũ Thị Hường, Phó Cục trưởng Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý - Tổ phó Tổ soạn thảo Dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý.
PV: Được biết hiện nay Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý đang phối hợp với đơn vị liên quan hoàn thiện dự thảo Dự án luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý, xin ông cho biết dự thảo luật sẽ tập trung sửa đổi, bổ sung những nội dung chính nào?
Ông Lê Vệ Quốc: Thứ nhất về người được trợ giúp pháp lý, cùng với việc bổ sung diện người được TGPL theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người và Luật Tư pháp người chưa thành niên để bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất trong các VBQPPPL, dự thảo Luật sửa đổi dự kiến mở rộng thêm 2 diện: “người khuyết tật” (không yêu cầu điều kiện có khó khăn về tài chính) cho phù hợp với Luật Người khuyết tật và Công ước về quyền của người khuyết tật; bổ sung diện người nước ngoài được TGPL theo quy định tại điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên để bảo đảm tính đồng bộ, tính tương thích với các điều ước quốc tế.
Thứ hai về Trung tâm TGPL nhà nước và Chi nhánh của Trung tâm: dự thảo Luật nên quy định rõ mỗi tỉnh, thành phố có ít nhất 1 Trung tâm TGPL nhà nước. Về Chi nhánh của Trung tâm, bỏ điều kiện Chi nhánh chỉ được “thành lập tại các huyện ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn giao thông không thuận tiện đến Trung tâm TGPL nhà nước và chưa có tổ chức hành nghề luật sư hoặc tổ chức tư vấn pháp luật tham gia TGPL" cho phù hợp với thực tiễn hiện nay nhiều địa phương đã thực hiện sáp nhập tỉnh, sáp nhập xã và bỏ cấp huyện.
Giao cho UBND cấp tỉnh căn cứ vào nhu cầu, điều kiện thực tiễn tại địa phương quyết định số lượng Trung tâm TGPL và Chi nhánh của Trung tâm trên địa bàn.
Các đại biểu cho ý kiến về dự thảo Dự án luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý.
Thứ ba về người thực hiện TGPL: mở rộng tiêu chuẩn cộng tác viên TGPL không bó hẹp nhóm người “đã nghỉ hưu” và ở “vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn”. Ngoài ra, bổ sung quy định cộng tác viên TGPL được thực hiện vụ việc TGPL tham gia tố tụng và đại diện ngoài tố tụng theo quy định của pháp luật nhằm mở rộng nguồn nhân lực thực hiện TGPL, thu hút và phát huy được được những người có trình độ và có khả năng tham gia thực hiện TGPL. Bên cạnh đó, dự thảo Luật cũng bổ sung một số trường hợp cộng tác viên bị thu hồi thẻ để bảo đảm hoạt động của đội ngũ này thực sự chất lượng, hiệu quả.
Thứ tư về lĩnh vực TGPL: không hạn chế lĩnh vực TGPL; do vậy, bỏ cụm từ “trừ lĩnh vực kinh doanh thương mại” nhằm mở rộng phạm vi lĩnh vực được trợ giúp pháp lý, phù hợp với yêu cầu thực tiễn và quyền được tiếp cận công lý của người dân. Việc này xuất phát từ thực tế cho thấy, trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, nhiều người thuộc diện được trợ giúp pháp lý (như người nghèo, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số,…có nhu cầu tư vấn và trợ giúp pháp lý để làm kinh tế, giải quyết các tranh chấp, vướng mắc liên quan đến hoạt động sản xuất, kinh doanh, vay vốn, hợp đồng hợp tác kinh doanh… để thoát nghèo. Vì vậy, cần tạo điều kiện cho họ bảo vệ tối đa quyền, lợi ích hợp pháp của mình.
Thứ năm về phạm vi thực hiện TGPL: Mở rộng phạm vi thực hiện TGPL của các Trung tâm TGPL nhà nước theo hướng cho phép Trung tâm TGPL thực hiện vụ việc do Trung tâm TGPL địa phương khác chuyển đến trong trường hợp vụ việc đang được cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết nhưng phải chuyển cho cơ quan tiến hành tố tụng ở địa phương khác giải quyết; nhằm tạo thuận lợi cho cả người thực hiện TGPL và người được TGPL.
Lãnh đạo Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý tăng cường hợp tác, học hỏi kinh nghiệm về Trợ giúp pháp lý với Liên đoàn luật sư Liên Bang Đức.
Thứ sáu, nên bổ sung quy định về trách nhiệm của Ủy ban nhân dân (UBND) cấp xã đối với công tác TGPL. Trong bối cảnh thực hiện mô hình chính quyền địa phương 02 cấp, chính quyền cấp xã đóng vai trò quan trọng, là cầu nối trực tiếp giữa Nhà nước – nhân dân và là cấp chính quyền gần dân, sát dân, trực tiếp thực hiện quản lý nhà nước trên địa bàn. Do đó, dự thảo Luật bổ sung trách nhiệm của UBND cấp xã trong công tác TGPL như giải thích, giới thiệu người được TGPL đến Trung tâm, Chi nhánh của Trung tâm cho phù hợp với vị trí, vai trò của UBND cấp xã hiện nay.
Thứ bảy, về ứng dụng công nghệ thông tin. dự thảo Luật đã bổ sung quy định về trách nhiệm của Chính phủ là “đẩy mạnh, ứng dụng công nghệ thông tin, công nghệ số, chuyển đổi số trong trợ giúp pháp lý nhằm đơn giản hóa thủ tục hành chính và tạo thuận lợi tối đa cho người được trợ giúp pháp lý”.
Xin cảm ơn ông!
