Tăng giá thực phẩm: Gói hỗ trợ an sinh xã hội có 'đủ lực' để bảo vệ người nghèo?

Để thấy rõ gánh nặng mà người nghèo đang phải gánh chịu, cần phải nhìn thẳng vào thước đo CPI thực phẩm – chỉ số phản ánh sự thay đổi giá của nhóm hàng hóa thiết yếu nhất.

Khoảng cách an sinh

Dữ liệu thống kê cho thấy, chỉ số CPI thực phẩm trong 10 tháng đầu năm 2025 đã tăng 3,43% so với cùng kỳ năm trước. Mức tăng này thậm chí còn cao hơn mức tăng CPI bình quân chung (khoảng 3,27%), khẳng định thực phẩm chính là động lực đẩy chi phí sinh hoạt lên cao. Trong đó, một số mặt hàng thiết yếu, là nguồn cung cấp dinh dưỡng cơ bản, đã chứng kiến mức tăng mạnh: điển hình là giá sản phẩm chăn nuôi lợn và giống lợn đã tăng tới 13,8% (tính bình quân 9 tháng đầu năm), và nhóm Lương thực (chứa gạo) cũng tăng 0,47%.

Đối với một hộ gia đình trung lưu, sự tăng giá này có thể được hấp thụ bằng cách điều chỉnh chi tiêu không thiết yếu. Nhưng đối với hộ nghèo, tỷ trọng chi tiêu cho thực phẩm có thể chiếm tới 50-70% tổng thu nhập, một con số cao gấp đôi hoặc gấp ba lần so với nhóm thu nhập cao (chỉ 25-35%). Điều này có nghĩa là, mức tăng 3,43% của thực phẩm tác động lên khả năng đảm bảo dinh dưỡng tối thiểu của người nghèo nhiều lần. Đặc biệt, mức tăng 13,8% đối với thịt lợn, nguồn protein chủ yếu của nhiều hộ gia đình, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng bữa ăn hàng ngày.

Nông sản thực phẩm tăng giá khiến nhiều người yếu thế gặp khó khăn trong đảm bảo cuộc sống.

Trong khi đó, hệ thống hỗ trợ an sinh xã hội vẫn đang vận hành với những con số "tĩnh" và không kịp thời. Các chính sách chính như Trợ cấp xã hội thường xuyên cho đối tượng bảo trợ xã hội (người cao tuổi, khuyết tật nặng...) hiện là 360.000 đồng/người/tháng (theo Nghị định 20/2021/NĐ-CP). Mức chuẩn trợ cấp 360.000 đồng này, cùng với các hình thức hỗ trợ khác như thẻ bảo hiểm y tế hay miễn giảm học phí, được xem là nền tảng. Tuy nhiên, mức chuẩn này đã được thiết lập và duy trì ổn định từ năm 2021.

Mức chuẩn trợ cấp 360.000 đồng này thường được điều chỉnh với tần suất thấp, có thể chỉ 2-3 năm một lần, và điều này chậm hơn rất nhiều so với tốc độ tăng giá thực phẩm hàng quý, hàng năm. Chính sự chênh lệch về tốc độ đã dẫn đến hiện tượng "thâm hụt giá trị thực" của khoản trợ cấp.

Một phép tính cho thấy, giả sử một khoản trợ cấp là 360.000 đồng, nếu trong một năm, CPI thực phẩm tăng 15% (một kịch bản hoàn toàn có thể xảy ra khi giá thịt lợn đã tăng đến 13,8% chỉ trong 9 tháng), thì sức mua thực phẩm của 360.000 đồng này đã giảm tương đương 15%, tức là vào cuối năm, nó chỉ còn lại sức mua tương đương khoảng 306.000 đồng so với thời điểm đầu năm.

Khoảng cách 54.000 đồng mất đi này buộc người nghèo phải gồng gánh bằng cách cắt giảm các nhu cầu khác như thuốc men, chi phí học tập, hoặc tệ hơn là chấp nhận giảm chất lượng và số lượng bữa ăn. Rõ ràng, các gói hỗ trợ an sinh xã hội đang dần trở nên mỏng manh và không còn là tấm lưới đỡ hiệu quả trước cơn bão giá.

Tăng "lực đẩy" bằng cơ chế linh hoạt

Để chính sách an sinh xã hội thực sự phát huy vai trò là một phao cứu sinh, không thể tiếp tục giữ nguyên cơ chế điều chỉnh thủ công, chậm chạp. Cần một sự cải cách mạnh mẽ, hướng tới sự linh hoạt và mục tiêu hóa tốt hơn để kịp thời đối phó với biến động thị trường.

Yếu tố then chốt đầu tiên là cải cách trợ cấp tiền mặt bằng cách áp dụng cơ chế tự động điều chỉnh. Thay vì điều chỉnh mang tính hành chính, chính sách cần được gắn với chỉ số. Cụ thể, mức chuẩn trợ cấp xã hội 360.000 đồng nên được liên kết với Chỉ số CPI thực phẩm lõi. Mục tiêu là thiết lập một công thức rõ ràng: cứ sau mỗi quý hoặc nửa năm, nếu CPI thực phẩm tăng trên một ngưỡng nhất định (ví dụ: 5%), mức trợ cấp sẽ được điều chỉnh tăng tương ứng một cách tự động và kịp thời. Điều này đảm bảo rằng giá trị thực của khoản hỗ trợ không bị xói mòn bởi lạm phát, giúp người dân duy trì được mức sống tối thiểu đã được quy định.

Bên cạnh đó, cơ quan quản lý có thể nghiên cứu mô hình phiếu thực phẩm. Đây là một giải pháp đã được nhiều quốc gia, như mô hình SNAP của Mỹ, áp dụng hiệu quả. Giải pháp này không chỉ đơn thuần là hỗ trợ tiền mặt, mà là phát hành phiếu thực phẩm điện tử hoặc thẻ mua hàng thực phẩm có giá trị quy đổi.

Ưu điểm nổi bật của mô hình này là tính mục tiêu cao: khoản hỗ trợ chỉ được sử dụng để mua thực phẩm thiết yếu, đảm bảo nguồn ngân sách xã hội đi đúng mục đích, ngăn chặn việc phân tán vào các nhu cầu không cấp thiết khác. Hơn nữa, giá trị phiếu có thể được nạp bổ sung dễ dàng khi giá thực phẩm biến động mạnh do thiên tai, dịch bệnh hay những cú sốc kinh tế, tạo ra một công cụ phản ứng nhanh chóng, linh hoạt hơn nhiều so với việc điều chỉnh một đạo luật. Việc áp dụng phiếu thực phẩm còn có tác động tích cực đến kinh tế khi hỗ trợ trực tiếp cho các doanh nghiệp bán lẻ thực phẩm và kích thích chuỗi cung ứng nông sản.

Bên cạnh đó, cần phải đa dạng hóa nguồn lực và hình thức hỗ trợ thông qua sự hợp tác giữa Nhà nước và khu vực tư nhân. Việc khuyến khích và tạo điều kiện về mặt pháp lý cho các chương trình ngân hàng thực phẩm phi lợi nhuận là một chiến lược dài hạn. Các ngân hàng thực phẩm này có thể cung cấp nguồn thực phẩm quyên góp trực tiếp, thường xuyên đến các điểm nghèo khó, giảm bớt áp lực chi tiêu tiền mặt của các hộ gia đình và bổ sung dinh dưỡng thiếu hụt mà trợ cấp tiền mặt chưa thể đáp ứng hết.

Tăng giá thực phẩm không chỉ là một hiện tượng kinh tế đơn thuần, đó còn là vấn đề an ninh lương thực hộ gia đình và là phép thử đối với công bằng xã hội. Đã đến lúc các nhà hoạch định chính sách cần phải định lượng lại "sức nặng" của đồng tiền trợ cấp trong bối cảnh lạm phát mới này. Cải cách chính sách an sinh xã hội phải chuyển từ trạng thái thụ động (chờ đợi giá cả ổn định) sang trạng thái chủ động, linh hoạt (điều chỉnh theo biến động giá cả) bằng các cơ chế tự động và công cụ mục tiêu hóa như phiếu thực phẩm. Chỉ khi đó, tấm lưới an sinh mới thực sự vững chắc, thực hiện đúng lời hứa về một xã hội không để ai bị bỏ lại phía sau, đặc biệt là trong bối cảnh chi phí sinh hoạt ngày càng đắt đỏ.

Tùng Lâm