Tăng thuế thuốc lá có làm gia tăng buôn lậu thuốc lá?

Vì lo ngại về sức khỏe của người dân, Bộ Y tế đã đề xuất tăng thuế thuốc lá. Hiện tại, dù thuốc lá đã bị đánh thuế, nhưng mức thuế này còn quá thấp. Việc tăng thuế được kỳ vọng sẽ giúp bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Tuy nhiên, nhiều người lo ngại rằng việc tăng thuế thuốc lá có thể dẫn đến tình trạng buôn lậu thuốc lá gia tăng, và điều sẽ không mang lại lợi ích gì. Tuy nhiên, kinh nghiệm quốc tế và thực tiễn tại Việt Nam đã chứng minh không có mối liên hệ trực tiếp và tất yếu giữa việc tăng thuế thuốc lá và sự gia tăng hoạt động buôn lậu. Đây là một quan niệm sai lầm cần được làm rõ.

Giá cả không phải yếu tố quyết định tình trạng buôn lậu

Phân tích của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) trên dữ liệu từ 94 quốc gia cho thấy không có mối liên hệ rõ ràng giữa giá thuốc lá và tỷ lệ buôn lậu. Điều đáng chú ý là một số quốc gia có giá thuốc lá rất thấp lại phải đối mặt với tỷ lệ buôn lậu cao ngất ngưởng, ví dụ như Pakistan và Ethiopia. Ngược lại, các quốc gia áp dụng giá thuốc lá cao, như Hàn Quốc và Thụy Sĩ, lại duy trì tỷ lệ buôn lậu ở mức rất thấp. Điều này cho thấy, giá cả không phải là yếu tố quyết định tình trạng buôn lậu.

Bài học thành công từ Italy là một minh chứng điển hình. Vào năm 1992, Italy chứng kiến tỷ lệ buôn lậu thuốc lá ở mức đáng báo động là 13%. Tuy nhiên, trong giai đoạn 1993-2000, Chính phủ Italy đã mạnh mẽ tăng thuế tiêu thụ đặc biệt lên tới 75,2% giá bán lẻ. Song song với việc tăng thuế, Italy đã triển khai một loạt các biện pháp kiểm soát buôn lậu đồng bộ và quyết liệt, bao gồm: giới thiệu mã vạch trên bao thuốc lá để truy xuất nguồn gốc, ban hành luật hình sự hóa hành vi buôn lậu thuốc lá, tăng cường tuần tra và kiểm soát bờ biển, nâng cao năng lực và trang thiết bị cho lực lượng thực thi pháp luật, và hợp tác chặt chẽ với Liên minh Châu Âu trong công tác chống buôn lậu. Kết quả là, tỷ lệ buôn lậu thuốc lá ở Italy đã giảm mạnh xuống chỉ còn 3% vào năm 2000 và duy trì ở mức thấp trong những năm tiếp theo.

Trì hoãn việc tăng thuế thuốc lá không phải là giải pháp để kiểm soát buôn lậu

Thực tiễn tại Việt Nam cũng củng cố thêm cho quan điểm này. Dữ liệu từ các cuộc điều tra quốc gia về tình hình sử dụng thuốc lá ở người trưởng thành (GATS) và điều tra tiêu dùng thuốc lá (TCS) trong giai đoạn 2010-2017 cho thấy một xu hướng rõ ràng: tỷ lệ thuốc lá buôn lậu tại Việt Nam đã giảm đáng kể từ 20% năm 2010 xuống còn 13,6% năm 2017, mặc dù thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá đã được điều chỉnh tăng vào năm 2016.

Một yếu tố đáng lưu ý khác tại Việt Nam là giá thuốc lá lậu thường cao hơn đáng kể (30%-60%) so với thuốc lá sản xuất trong nước. Điều này cho thấy người tiêu dùng lựa chọn thuốc lá lậu không phải vì yếu tố giá rẻ mà chủ yếu do sở thích về hương vị và hàm lượng nicotine/tar cao của một số nhãn hiệu lậu phổ biến như Jet và Hero. Đặc biệt, hai nhãn hiệu này chiếm phần lớn lượng thuốc lá lậu tiêu thụ tại khu vực Đông Nam Bộ và Tây Nam Bộ, phản ánh yếu tố vùng miền trong thói quen sử dụng.

Thuốc lá tại Việt Nam đang có giá rất rẻ và dễ dàng mua được, điều này có thể khiến số người hút thuốc ngày càng tăng,

Bên cạnh đó, Việt Nam đang áp dụng mức thuế nhập khẩu rất cao (135% giá nhập khẩu) đối với thuốc lá nhập khẩu. Chính sách này nhằm mục đích bảo vệ thị trường nội địa khỏi sự xâm nhập của các thương hiệu nước ngoài. Tuy nhiên, nó cũng tạo ra một động lực lớn cho hoạt động buôn lậu các nhãn hiệu quốc tế vào Việt Nam để trốn thuế nhập khẩu. Do đó, việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt không phải là nguyên nhân chính thúc đẩy hoạt động buôn lậu.

Việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá không phải là nguyên nhân gốc rễ dẫn đến gia tăng buôn lậu. Hiệu quả của công tác chống buôn lậu phụ thuộc vào nhiều yếu tố then chốt, bao gồm: sự mạnh mẽ và đồng bộ của các chính sách phòng chống buôn lậu, khả năng kiểm soát chặt chẽ tại các khu vực biên giới, năng lực hoạt động hiệu quả của các cơ quan quản lý thị trường trên cả nước, và mức độ minh bạch trong công tác chống buôn lậu.

Trì hoãn việc tăng thuế thuốc lá không phải là giải pháp để kiểm soát buôn lậu. Thay vào đó, kiểm soát buôn lậu và tăng thuế thuốc lá là hai biện pháp cần được thực hiện đồng thời và bổ trợ lẫn nhau để đạt được mục tiêu kép: bảo vệ sức khỏe cộng đồng và đảm bảo nguồn thu ngân sách bền vững. Các biện pháp pháp lý mạnh mẽ (như tem thuế đặc biệt, cảnh báo sức khỏe rõ ràng) và việc thực thi pháp luật nghiêm minh (tăng cường giám sát, xử phạt nặng, quản lý nhà nước hiệu quả) mới là chìa khóa để kiểm soát hiệu quả hoạt động buôn bán thuốc lá bất hợp pháp.

H.Nguyên