Thấy gì sau 'chuyến công du nghìn tỷ' của ông Trump?

Mục đích của ông Trump

Sau 2 thập kỷ sa lầy trong các cuộc chiến tranh ở Iraq, Afghanistan và Syria cùng sự trỗi dậy của các nhóm phiến quân cực đoan, Mỹ đã rơi vào tình trạng phân tán tài nguyên ở Trung Đông. Trong bối cảnh đó, Tổng thống Donald Trump đã đặt nền móng cho “kiến trúc sư địa kinh tế” của khu vực thay vì tiếp tục là “viên sen đầm quốc tế”.

Các hợp đồng quân sự khổng lồ đảm bảo lợi ích an ninh của Mỹ mà không mở rộng sự hiện diện quân sự của nước này. Do đó, sức mạnh quân sự của Mỹ không hề suy giảm mà đang được chuyển đổi thành một mô hình thông minh hơn, tiết kiệm hơn về mặt nhân lực và hiệu quả hơn về mặt chiến lược.

Lễ đón Tổng thống Mỹ Donald Trump tại Doha, Qatar trong “chuyến công du nghìn tỷ” tới Trung Đông vừa qua.

Thúc đẩy đầu tư thay vì can thiệp trực tiếp sẽ giúp Mỹ giảm gánh nặng chi tiêu quốc phòng trong khi tập trung hơn vào chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương. Đặc biệt, Mỹ đang xây dựng mô hình “hậu dầu mỏ” cho Trung Đông, giúp các nước Vùng Vịnh chuyển đổi sang nền kinh tế tri thức, tăng trưởng xanh và xã hội số, trong đó Mỹ có lợi thế hơn các đối thủ cường quốc khác.

Tuy nhiên, chiến lược của Mỹ cũng không tránh khỏi những rủi ro mang tính chu kỳ và cấu trúc, đặc biệt là liên quan đến khả năng duy trì các cam kết tài chính dài hạn từ Saudi Arabia và UAE. Đầu tiên, sự phụ thuộc lâu dài vào dòng vốn đầu tư từ các nước Vùng Vịnh tiềm ẩn nhiều rủi ro, đặc biệt là khi xét đến bản chất bất ổn của thị trường năng lượng toàn cầu. Các quỹ đầu tư như PIF hay Mubadala phần lớn được tài trợ bằng doanh thu xuất khẩu dầu.

Chiếc Air Force One chở ông Trump hạ cánh xuống sân bay Abu Dhabi, UAE với dàn chiến cơ hộ tống gầm rú bên trên.

Do đó, khả năng duy trì các cam kết đầu tư khổng lồ trị giá 600 tỷ USD từ Saudi Arabia hoặc 1.400 tỷ USD từ UAE trong 10 năm phụ thuộc phần lớn vào diễn biến giá dầu. Nếu giá dầu giảm mạnh do biến động năng lượng toàn cầu, ngân sách quốc gia và các quỹ đầu tư Vùng Vịnh sẽ bị ảnh hưởng, dẫn đến khả năng Mỹ mất vốn. Mặt khác, đầu tư trong nước cần phục vụ các chương trình đa dạng hóa kinh tế như “Tầm nhìn 2030” của Saudi Arabia, cũng gây áp lực cạnh tranh với các kế hoạch đầu tư ở nước ngoài bao gồm cả ở Mỹ. Điều này cho thấy sự mong manh của chiến lược tài chính hóa khi thiếu các cơ chế bền vững trong quan hệ đầu tư song phương.

Thứ hai, chính sách điều chỉnh ảnh hưởng ở Trung Đông cũng đặt ra những vấn đề ngoại giao phức tạp cho Mỹ, đặc biệt là liên quan đến các xung đột trong hệ thống liên minh khu vực. Một trong những thách thức lớn là khởi động lại hoặc duy trì các cuộc đàm phán với Tehran để kiểm soát việc phổ biến vũ khí hạt nhân. Đối với Saudi Arabia, bất kỳ động thái nào của Mỹ nhằm tháo ngòi nổ Iran đều có nguy cơ bị hiểu là sự suy giảm các cam kết an ninh. Trong khi đó, Washington không hành động để kiểm soát chương trìn hạt nhân Iran, mối đe dọa an ninh vẫn sẽ tồn tại. Do đó, vấn đề Iran đã trở thành một “điểm nóng cân bằng” trong chính sách đối ngoại của Mỹ, đòi hỏi phải tính toán cẩn thận để tránh làm tổn hại đến lòng tin chiến lược của các đồng minh chủ chốt.

Ngoài ra, những nỗ lực bình thường hóa quan hệ giữa Saudi Arabia và Israel, trong khi mở ra cơ hội định hình một trật tự khu vực mới do Mỹ làm trung tâm, không phải là không có những trở ngại cố hữu. Đối với giới lãnh đạo Saudi Arabia, việc bình thường của Israel sẽ đòi hỏi những nhượng bộ lớn từ Tel Aviv về vấn đề Palestine ở Gaza và Bờ Tây. Nếu quá trình bình thường hóa thất bại hoặc bị đình trệ, Mỹ sẽ không chỉ mất cơ hội thiết lập liên minh 3 bên Saudi Arabia - Israel - Mỹ mà còn có nguy cơ bị đánh giá là không hiệu quả trong việc xây dựng sự đồng thuận trong khu vực, qua đó mở rộng không gian cho các đối thủ cạnh tranh khác can thiệp vào.

Cơ hội và thách thức cho Trung Đông

Chuyến đi của Tổng thống Donald Trump đánh dấu cột mốc đầu tư chiến lược chưa từng có tại Trung Đông. Không chỉ đơn thuần tái khẳng định vai trò của một đồng minh truyền thống, ông Trump đã đặt nền móng cho một cuộc cách mạng phát triển mới dựa trên 3 trụ cột: Công nghệ cao, cơ sở hạ tầng thông minh và nền kinh tế tri thức.

Tổng thống Mỹ tại buổi nói chuyện bàn tròn với Chủ tịch Boeing và GE Aerospace.

Các tập đoàn lớn của Mỹ như Amazon, Nvidia, Oracle, Google, Palantir, Rce... đang hợp tác để cùng nhau phát triển “Khu AI” tại Riyadh và Doha. Sự chuyển dịch chiến lược từ mô hình phụ thuộc vào dầu mỏ sang nền kinh tế dựa trên tri thức đang biến Vùng Vịnh thành trung tâm AI mới của thế giới, mở ra hàng trăm nghìn việc làm và thu hút nhân tài toàn cầu.

Đáng chú ý, sự chuyển dịch từ mô hình dầu mỏ sang nền kinh tế tri thức không chỉ tạo ra hàng trăm nghìn việc làm chất lượng cao mà còn định hình một thế hệ nguồn nhân lực toàn cầu mới, với sự tham gia của các chuyên gia công nghệ, nhà khoa học dữ liệu và kỹ sư AI từ Mỹ, Ấn Độ, châu Âu và Đông Á. Trung Đông đang dần định hình lại bản đồ kinh tế thế giới, không còn chỉ được nhắc đến là giếng dầu của thế giới mà đang tiến tới trở thành trung tâm tăng trưởng công nghệ mới.

Cùng với động lực kinh tế là tiến triển ngoại giao mang tính lịch sử. Một trong những bất ngờ lớn trong chuyến đi của ông Trump là tuyên bố của Syria rằng họ sẽ tham gia Hiệp định Abraham - động thái được coi là bước tiến lịch sử sau nhiều thập kỷ xung đột. Trong khi đó, ông Trump cũng tiết lộ rằng Mỹ “rất gần” với việc đạt được thỏa thuận hạt nhân mới với Iran, trong đó sẽ cam kết ngừng sản xuất vật liệu hạt nhân cho mục đích quân sự.

Quan trọng hơn, đã có sự thay đổi trong diễn ngôn truyền thông. Trong một thời gian dài, các tranh chấp ở Trung Đông chủ yếu dựa trên logic răn đe quân sự, không phải đàm phán hay hòa giải. Nhưng, giờ đây, giọng điệu bình tĩnh ngoại giao đã bắt đầu thay thế các mối đe dọa quân sự. Điều này tạo ra một sự tạm dừng hiếm hoi trong xu hướng bạo lực đã kéo dài hơn 20 năm.

Một trong những thay đổi sâu sắc nhưng ít được nhấn mạnh trên phương tiện truyền thông quốc tế là sự thay đổi về bản sắc xã hội của các quốc gia Arab Vùng Vịnh. Trong các cuộc họp giữa ông Trump và các nhà lãnh đạo của Saudi Arabia, UAE, Qatar... các vấn đề về dân chủ, quyền phụ nữ hoặc trả tự do báo chí không còn là trọng tâm nữa. Thay vào đó, có sự đồng thuận chiến lược về phát triển công nghệ, AI, du lịch, năng lượng tái tạo và hậu cần.

Quan trọng hơn, việc tích hợp các cải cách kinh tế và xã hội đại diện cho một “con đường trung dung” mà Trung Đông đang thử nghiệm để thích ứng với thời đại kỹ thuật số. Thay vì lựa chọn dân chủ hóa theo kiểu phương Tây, các quốc gia Hồi giáo đang lựa chọn chuyển đổi bản sắc của họ, giảm vai trò của chế độ thần quyền trong quản trị quốc gia và thay thế bằng mô hình nhà nước hiện đại, do công nghệ thúc đẩy. Điều này đồng thời góp phần làm suy yếu cơ sở hoạt động của các phong trào Hồi giáo chính trị cực đoan như Al-Qaeda hay Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng.

Ông Trump thăm binh sĩ tại căn cứ không quân AI Udeid ở Doha, Qatar.

Tuy nhiên, xét theo nhiều góc độ, chuyến đi của ông Trump chủ yếu mang tính tìm kiếm lợi ích cho Mỹ và cam kết của Mỹ đối với tương lai lâu dài của khu vực vẫn còn là một dấu hỏi lớn. Bản chất tạm thời, không chắc chắn của các thỏa thuận chưa từng có giữa Mỹ và các đồng minh Arab của mình bắt nguồn từ một số khía cạnh. Đầu tiên, các thỏa thuận song phương được ký kết theo từng giai đoạn có thể kéo dài trong nhiều thập kỷ, vì vậy khi một chính quyền mới lên nắm quyền, tương lai có thể sẽ bị phá vỡ. Thứ hai, bài học từ cách Mỹ đặt ra các điều kiện cho các đồng minh phương Tây, những nước có lịch sử giao lưu lâu hơn ở Trung Đông, trở thành vấn đề đáng lo ngại. Không có gì đủ để xác nhận sự chắc chắn trong chính sách Trump 2.0, đặc biệt là khi ông chỉ mới nhậm chức được hơn 100 ngày.

Cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ, Trung Quốc và Nga trong khu vực, trong từng lĩnh vực đang dẫn đến sự đa cực hóa ảnh hưởng, phá vỡ sự ổn định tương đối vốn tồn tại đựa trên lợi thế của Mỹ trong 3 thập kỷ kể từ Chiến tranh Lạnh. Việc các nước Trung Đông phải điều chỉnh chính sách đối ngoại để thích ứng với xu hướng này đã làm nổi bật sự bất ổn trong cấu trúc quyền lực khu vực. Thay vì độc lập bám vào một cực quyền lực duy nhất, các nước Vùng Vịnh ngày càng theo đuổi chiến lược phòng ngừa rủi ro linh hoạt, duy trì quan hệ với cả Mỹ, Nga và Trung Quốc để tối ưu hóa lợi ích của họ. Đây cũng là thách thức lớn trong việc duy trì sự ổn định, vì mỗi cường quốc đều có mô hình giá trị, chiến lược an ninh và lợi ích riêng.

Đánh giá về chuyến công du nước ngoài lớn đầu tiên trong nhiệm kỳ 2 của Tổng thống Mỹ Donald Trump, bài phân tích trên từ The StraitsTime cho rằng chương trình nghị sự không chỉ xoay quanh các thỏa thuận kinh doanh với các chế độ quân chủ Vùng Vịnh. Tổng thống Donald Trump không phải là người làm việc nửa vời. Vì vậy, khi bắt đầu chuyến công du, ông Trump đã thề sẽ siết chặt các chế độ quân chủ giàu có của Vùng Vịnh: “Họ sẽ chi rất nhiều tiền cho các công ty Mỹ để mua thiết bị quân sự và nhiều thứ khác”.

Và, đúng như dự đoán, không chuyến thăm nào là trọn vẹn nếu không có động thái ngoại giao. Chiêu thức lần này của ông Trump đã rõ ràng khi ông tuyên bố trong chuyến đi rằng Mỹ từ giờ trở đi sẽ gọi tuyến đường thủy chính của Trung Đông là “Vịnh Arabia”, thay vì “Vịnh Persia” như tên gọi lịch sử của nó. “Tôi không muốn làm tổn thương cảm xúc của bất kỳ ai. Tôi không biết liệu cảm xúc có bị tổn thương không”, ông Trump giải thích vì biết rõ rằng quyết định của ông chắc chắn sẽ khiến mọi người dân Iran tức giận, bao gồm cả những người thuộc thành phần đối lập của đất nước Hồi giáo này.

Tuy nhiên, ngoài tất cả những tuyên bố về các thỏa thuận bán vũ khí và đầu tư trị giá hàng tỷ USD và những tranh cãi nổi lên xung quanh nó, có một sự thật khá rõ ràng: Ông Trump đang tìm cách giảm bớt và hiệu chỉnh cam kết quân sự và chính trị của Mỹ đối với Trung Đông. Và, trong một bước ngoặt đáng ngạc nhiên, sự thay đổi trong lập trường của Mỹ đồng nghĩa với việc phớt lờ hoặc gạt ra ngoài lề vai trò của ông Benjamin Netanyahu, đồng minh thân thiết của người Mỹ trong quan hệ với các quốc gia Arab Vùng Vịnh.

Huy Thông