Thế giới ảo, 'vết xước' thật

Mạng xã hội gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe tâm thần của thanh thiếu niên. (Nguồn: UNICEF)

Khi hiện tượng “brain rot” (tạm dịch: thối não) tràn ngập nền tảng số và thời gian sử dụng mạng ngày một gia tăng, các chuyên gia cảnh báo: Đã đến lúc cần hành động khẩn cấp, cả ở gia đình và chính sách quốc gia.

Thế hệ trực tuyến

“Chúng con không biết thế giới trước Internet là như thế nào”. Theo Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF), câu nói này phản ánh một thực tế rõ ràng: Trẻ em sinh sau năm 1995 đang lớn lên trong không gian mạng là chính. Đối với nhiều em, mạng xã hội không chỉ là phương tiện liên lạc mà còn là nơi khẳng định bản thân, xây dựng danh tính và tìm kiếm sự công nhận.

Theo khảo sát của Pew Research Center, tại Mỹ, 95% thiếu niên từ 13 đến 17 tuổi sử dụng mạng xã hội, trong đó một phần ba thừa nhận “gần như luôn luôn online”. Trung bình, các em dành hơn bốn giờ mỗi ngày cho các nền tảng như TikTok, Instagram, Facebook.

Ở Việt Nam, báo cáo gần đây của UNICEF chỉ ra rằng, trẻ em Việt Nam hiện sử dụng điện thoại thông minh từ rất sớm, và phần lớn đều có tài khoản mạng xã hội khi chưa đủ 13 tuổi – độ tuổi tối thiểu theo quy định của nhiều nền tảng.

Đáng chú ý, hiện tượng “brain rot” bùng nổ trong không gian mạng quốc tế và Việt Nam thời gian gần đây. Những video như Ballerina Cappuccina, Tralalero Tralala, tung tung tung sahur hay các trào lưu livestream không mục đích đang tràn ngập TikTok, Facebook, YouTube Shorts… và có sức hút mãnh liệt với giới trẻ.

Điều đáng nói, năm 2024, Oxford University Press đã chọn “brain rot” là từ của năm. Cụm từ này mô tả ảnh hưởng tiêu cực từ việc cuộn liên tục qua hàng loạt nội dung “vô thưởng vô phạt” hoặc dễ dãi trên mạng. Nó cũng dùng để chỉ chính những nội dung đó - vừa là nguyên nhân, vừa là kết quả của quá trình thoái hóa nhận thức.

Hồi chuông cảnh báo

Mạng xã hội là nơi tiềm ẩn những nguy cơ tâm lý nghiêm trọng, từ trầm cảm, lo âu đến rối loạn hành vi và hình ảnh cơ thể. UNICEF cảnh báo việc lướt mạng một cách thụ động có liên quan cảm giác ghen tị, tự ti và không hài lòng với cuộc sống. Những biểu tượng cảm xúc hay lượng tương tác trở thành hệ thống đánh giá công khai, khiến người trẻ dễ rơi vào trạng thái bị loại trừ và bất an và lệch chuẩn trong suy nghĩ lẫn hành vi.

Theo nghiên cứu của Viện Tâm lý trẻ em (Child Mind Institute), tổ chức chuyên nghiên cứu và điều trị các vấn đề sức khỏe tâm thần và rối loạn học tập ở trẻ em và thanh thiếu niên ở Mỹ, trẻ em và thanh thiếu niên sử dụng mạng xã hội hơn ba giờ mỗi ngày có nguy cơ mắc trầm cảm, lo âu và rối loạn giấc ngủ cao gấp đôi so với nhóm sử dụng ít hơn. Đáng chú ý, dữ liệu từ hệ thống y tế quốc gia Anh (NHS) cho thấy, tỷ lệ kê đơn thuốc chống trầm cảm cho trẻ em tại Anh đã tăng hơn 40% trong giai đoạn 2015-2021. Còn khảo sát sức khỏe quốc gia năm 2022 của Australia chỉ rõ, những người từ 15-24 tuổi dễ bị lo âu, trầm cảm và uống rượu quá độ hơn thế hệ trước.

Mạng xã hội cũng là môi trường thuận lợi cho bắt nạt gián tiếp và bạo lực tinh thần. Theo báo cáo “Hành vi sức khỏe ở trẻ em độ tuổi đi học” do Văn phòng Tổ chức Y tế thế giới (WHO) khu vực châu Âu công bố ngày 27/2/2024, trong năm 2022, khoảng 16% trẻ em trong độ tuổi từ 11 đến 15 từng bị bắt nạt trực tuyến ít nhất một lần - cao hơn tỷ lệ 13% ghi nhận năm 2018.

Tại Mỹ, không ít trẻ đã tự tử sau khi bị lan truyền hình ảnh, tin đồn thất thiệt hoặc bị cô lập chỉ vì một bình luận trên mạng. Theo báo cáo của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC), năm 2021, có tới 22% học sinh trung học ở Mỹ từng nghiêm túc cân nhắc đến việc tự tử, tăng mạnh so với mức 16% vào năm 2011.

Không những thế, khi thiếu kỹ năng tự bảo vệ, trẻ em dễ trở thành mục tiêu của các hành vi lừa đảo, dụ dỗ, xâm hại qua mạng. Đối tượng xấu thường tiếp cận trẻ qua Internet, dùng lời phỉnh nịnh, tặng quà hay tiền để lấy thông tin, hình ảnh, cài phần mềm độc hại nhằm quay lén, ép buộc, xâm hại tình dục. Theo báo cáo của UNICEF (2022), tại Việt Nam, 1% trẻ 12–17 tuổi từng bị yêu cầu gửi ảnh nhạy cảm; 0,3% bị đe dọa tham gia hoạt động tình dục; 2% trẻ 15–17 tuổi đã nhận quà hoặc tiền để đổi lấy ảnh, video riêng tư. Những số liệu này cảnh báo về các hiểm họa trên mạng xã hội, nơi không gian ảo có thể trở thành mảnh đất màu mỡ cho hành vi xâm hại thực sự.

Tại trường quốc tế Oberoi ở Mumbai, học sinh bắt buộc phải khóa điện thoại trong những chiếc túi chuyên dụng suốt thời gian ở trường. (Nguồn: Instagram/oberoi_is)

Hành động kịp thời

Trước thực trạng đó, nhiều quốc gia đã có những hành động quyết liệt. Theo SCMP, năm 2024, chính quyền bang New York (Mỹ) đã đệ đơn kiện các ông lớn công nghệ như Meta, TikTok và Snap, cáo buộc họ gây ra “khủng hoảng sức khỏe tâm thần ở trẻ em”.

Australia ban hành lệnh cấm trẻ dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội, kèm mức phạt 50 triệu AUD (khoảng 32 triệu USD) với công ty vi phạm.

Tại Anh, chính phủ đang cân nhắc lệnh cấm trẻ em dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội, trong bối cảnh lo ngại gia tăng về sức khỏe tâm thần và an toàn trên môi trường số. Trong khi đó, Pháp đã tiến thêm một bước khi triển khai thí điểm lệnh cấm điện thoại di động tại 200 trường trung học vào năm 2024, như một phần trong nỗ lực giảm sự phân tâm và cải thiện khả năng tương tác trực tiếp giữa học sinh.

Tại Việt Nam, Chính phủ đã ban hành các chương trình bảo vệ trẻ em trên môi trường mạng, đặt ra mục tiêu kép: vừa bảo vệ quyền riêng tư và phòng chống xâm hại trẻ em trên mạng, vừa phát triển hệ sinh thái số lành mạnh để trẻ em học tập, kết nối và giải trí một cách an toàn, sáng tạo.

Một số trường quốc tế như Oberoi ở Mumbai (Ấn Độ) còn tiến hành khóa điện thoại học sinh trong túi an toàn cả ngày. Kết quả, học sinh giao tiếp nhiều hơn, điểm số ổn định hơn và không khí học đường cải thiện rõ rệt.

Chuyên gia tâm lý Judith Blaine, cộng tác viên nghiên cứu của Đại học Hong Kong (Trung Quốc) lưu ý, giải pháp hiệu quả không đến từ việc “cấm đoán” tuyệt đối, mà là sự đồng thuận giữa cha mẹ và con trẻ. Bà gợi ý việc cùng con cam kết không bình luận tiêu cực và sẵn sàng chia sẻ khi gặp rắc rối trên mạng.

Ngoài ra, các nền tảng công nghệ cần có trách nhiệm xã hội rõ ràng hơn, không thể chỉ tối ưu hóa lượt tương tác bằng mọi giá. Nhiều tổ chức quốc tế đề xuất việc đặt cảnh báo giống như thuốc lá trên nền tảng mạng xã hội: “Nội dung này có thể gây tổn hại sức khỏe tinh thần cho trẻ vị thành niên”.

Mạng xã hội không xấu, nhưng khi biện pháp bảo vệ trẻ em chưa theo kịp tốc độ phát triển công nghệ, khoảng trống trong nhận thức và kỹ năng số của trẻ trở thành điểm yếu chí mạng. Càng đáng lo hơn khi nhiều em không nhận thức được mình đang là nạn nhân, hoặc không biết cách tìm kiếm sự hỗ trợ khi bị tổn hại. Vì vậy, việc giáo dục kỹ năng số, trang bị kiến thức tự vệ, đồng thời xây dựng môi trường mạng an toàn, lành mạnh, cho trẻ em là yêu cầu cấp thiết đặt ra cho gia đình, nhà trường và toàn xã hội.

Kha Ninh