Thị trường điện minh bạch - nền tảng cho an ninh năng lượng dài hạn

Chiều 18/12, Diễn đàn "Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp"được tổ chức với sự tham gia của cơ quan quản lý, chuyên gia, nhà khoa học và cộng đồng doanh nghiệp.

Hoàn thiện cơ chế giữa bên bán và bên mua điện

Ông Hồ Đình Thám - Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực, Bộ Công Thương cho biết, thị trường điện là một phần quan trọng trong thị trường năng lượng Việt Nam nói chung.

Theo ông Hồ Đình Thám, mục tiêu xây dựng thị trường năng lượng và thị trường điện cạnh tranh hiện nay mang tính cấp bách, xuất phát từ yêu cầu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Nghị quyết số 70-NQ/TW ngày 20/8/2025 của Bộ Chính trị đã đặt ra lộ trình rất cụ thể: đến năm 2026 hình thành thị trường bán buôn điện cạnh tranh hoàn chỉnh và đầu năm 2027 triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh.

Toàn cảnh tọa đàm. Ảnh: H.H.

Điểm cốt lõi của định hướng này là trao quyền lựa chọn sử dụng điện cho người tiêu dùng cuối cùng. Trong một thị trường cạnh tranh thực sự, các đơn vị bán điện phải chủ động tìm kiếm khách hàng, đưa ra mức giá và dịch vụ hấp dẫn nhất. Khi đó, người sử dụng điện có quyền lựa chọn nhà cung cấp phù hợp, thay vì chỉ thụ động chấp nhận một mức giá như hiện nay.

Theo ông Thám, Nghị quyết số 70-NQ/TW đã chỉ rõ yêu cầu phải tiếp tục hoàn thiện thị trường điện. Thực tế triển khai cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế, cả về chất lượng cạnh tranh lẫn khả năng truyền dẫn lợi ích từ khâu sản xuất đến người tiêu dùng cuối cùng. "Để đáp ứng yêu cầu của nghị quyết, thị trường điện cần được nâng cấp về chất, qua đó phát huy vai trò dẫn dắt toàn bộ chuỗi cung ứng điện, từ phát điện, truyền tải, phân phối đến sử dụng điện", ông Thám cho biết.

Để đạt được mục tiêu này, ông Hồ Đình Thám đề xuất ba nhóm giải pháp trọng tâm: Thứ nhất là hoàn thiện cấu trúc thị trường điện. Hiện nay, cấu trúc thị trường vẫn chưa đạt được kỳ vọng về sự đa dạng các chủ thể tham gia, đặc biệt ở các khâu bán buôn và bán lẻ điện. Theo ông, để mở rộng thị trường, cần thiết kế lại cấu trúc theo hướng có nhiều đơn vị phát điện, nhiều bên mua buôn và bán lẻ hơn. Về mặt kỹ thuật và thể chế, cần cho phép các tổng công ty điện lực tham gia trực tiếp vào hoạt động mua bán điện trên thị trường, đồng thời chuyển giao rõ ràng trách nhiệm tham gia thị trường bán buôn cho các tổng công ty này, từ đó tạo ra cạnh tranh thực chất giữa các đơn vị phân phối.

Theo ông Thám, cần có thêm các cơ chế khuyến khích để nhiều nhà máy điện tham gia thị trường hơn, qua đó tăng quy mô và chiều sâu của thị trường điện cạnh tranh.

Thứ hai là hoàn thiện cơ chế giữa bên bán và bên mua điện nhằm quản lý rủi ro. Theo ông Thám, hợp đồng mua bán điện là công cụ phổ biến tại nhiều thị trường điện trên thế giới. Tuy nhiên, tại Việt Nam, các hợp đồng hiện nay chủ yếu được ký kết giữa Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và các nhà máy phát điện, chưa tạo ra nhiều lựa chọn cho các chủ thể khác trong thị trường.

Để thị trường bán buôn điện phát triển đúng nghĩa, cần đa dạng hóa các loại hình hợp đồng và phương thức giao dịch, cho phép các bên mua và bán điện có thể chủ động tìm đến nhau, đàm phán và ký kết hợp đồng phù hợp. Điều này không chỉ gia tăng mức độ cạnh tranh mà còn giúp các bên tham gia thị trường nâng cao khả năng quản lý rủi ro trong quá trình mua bán điện. Mặc dù một số loại hợp đồng đã được quy định trong các văn bản pháp lý, nhưng trên thực tế vẫn chưa được triển khai rộng rãi, đòi hỏi phải tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý trong thời gian tới.

Thứ ba là hoàn thiện cơ chế hình thành giá điện thị trường. Theo ông Hồ Đình Thám, giá điện được ví như “nhiệt kế” phản ánh trạng thái cung - cầu của hệ thống điện. Tuy nhiên, trong thực tế, giá điện hiện nay chưa phản ánh đầy đủ và chính xác quan hệ cung cầu, do cơ chế định giá chưa hoàn thiện.

Ông cho rằng cần thiết lập cơ chế giá điện bám sát tín hiệu thị trường, phản ánh đúng chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện. Khi giá điện được hình thành đúng theo cung - cầu, mức giá sẽ đủ hấp dẫn để thu hút nhà đầu tư, khuyến khích phát triển các nguồn điện mới, đặc biệt là các nguồn điện linh hoạt và năng lượng sạch. Đồng thời, cơ chế giá phù hợp cũng tạo điều kiện để các doanh nghiệp áp dụng hiệu quả các công cụ quản lý rủi ro, qua đó nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả chung của thị trường điện.

Minh bạch là yêu cầu sống còn

Còn đại biểu Quốc hội Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội cho rằng, xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch là yêu cầu sống còn trong bối cảnh Việt Nam vừa phải bảo đảm an ninh năng lượng, vừa thực hiện chuyển dịch xanh.

Theo ông Huân, nhu cầu điện trong giai đoạn 2026–2030 có thể tăng từ 12-13% mỗi năm, thậm chí cao hơn khi tính đến tác động của kinh tế số và trí tuệ nhân tạo. Trong bối cảnh đó, nếu thiếu minh bạch và cạnh tranh lành mạnh, thị trường sẽ khó thu hút vốn đầu tư xã hội.

Đại diện Tập đoàn Điện lực Việt Nam, ông Nguyễn Quốc Dũng cho biết, điện là huyết mạch của nền kinh tế và phải đi trước một bước. Hiện tỷ lệ hộ dân có điện đạt 99,85%, song để phát triển thị trường điện, chính sách cần phù hợp với đặc điểm nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

"Thị trường điện Việt Nam đã trải qua 3 giai đoạn: phát điện cạnh tranh, bán buôn cạnh tranh và đang xây dựng thị trường bán lẻ. Tuy nhiên, thị trường bán lẻ chỉ có thể vận hành hiệu quả khi nguồn cung đủ lớn, lưới điện có dự phòng cao và tăng trưởng phụ tải ổn định", Nguyễn Quốc Dũng nói.

Hồ Hương