Thiên sử tình bất diệt trên dòng sông Sê San

Thác Ialy (hay còn gọi Yaly), thác nước lớn nhất hệ thống sông Sê San trong quá khứ. Ảnh: TL

Trong chuyến hành trình khảo sát sản phẩm du lịch, khám phá các tỉnh Tây Nguyên (Đắk Lắk, Gia Lai, Kon Tum) mới đây, chúng tôi được đến nhiều vùng đất khám phá các địa danh, điểm đến nổi tiếng, tìm hiểu về văn hóa độc đáo của các dân tộc bản địa.

Từ câu chuyện nước mắt nàng H’Ly…

Trong chuyến đi này, cô hướng dẫn viên Ksor H’Glin, một người con của đồng bào Gia Rai, với giọng kể truyền cảm đã đưa chúng tôi đi từ bất ngờ này đến bất ngờ khác qua những câu chuyện gắn liền với văn hóa vùng đất.

Câu chuyện về tình yêu thủy chung, ngang trái của nàng H'Ly và chàng Y Rốc bên dòng sông Sê San, khiến bao người xúc động. "Ialy nghĩa là dòng nước mắt nàng H'Ly," Ksor H’Glin giải thích. "Tương truyền rằng, ngày xưa nàng H'Ly đã khóc thương người yêu không trở về, và dòng nước mắt của nàng đã tuôn chảy thành thác.

Theo tiếng Gia Rai, "Ia" là nước mắt, "Ly" là tên một cô gái đẹp. Chuyện kể rằng, H'Ly là con gái yêu của trưởng làng, xinh đẹp tuyệt trần. Đến tuổi "bắt chồng", nàng được nhiều chàng trai theo đuổi, trong đó có hai người cùng yêu say đắm: chàng Y Rốc và chàng Y Rít.

Tục cưới hỏi của đồng bào Gia Rai. Ảnh:TL

Y Rốc, chàng trai làng bên, khỏe mạnh, can trường nhưng lại quá nghèo, không "môn đăng hộ đối" với con gái của trưởng làng quyền uy. Ngược lại, Y Rít là con nhà giàu có trong làng, tài giỏi, được gia đình H'Ly ưng thuận, nhưng trái tim nàng lại không thuộc về chàng.

Không muốn ép buộc con gái, cha nàng đã ra một thử thách công bằng: ai chiến thắng sẽ được H'Ly chấp nhận làm chồng. Sau cuộc thi tài phát rẫy, đơm cá, bẫy thú bất phân thắng bại, trưởng làng đành đưa ra thử thách cuối cùng: "Ai dám vượt sông, qua dãy núi Plei Tum mang về cho ta con cọp dữ, người đó sẽ được con ta chọn để bắt làm chồng."

Đứng trước dòng Sê San rộng lớn đang gào thét, chàng Y Rít sợ hãi, lặng lẽ quay về. Còn chàng Y Rốc, không một chút do dự, chào nàng H'Ly, đeo nỏ sau lưng và lao mình xuống sông, bơi sang bên kia dòng nước dữ.

"Tháng ngày cứ thế trôi qua, người yêu H'Ly vẫn bặt vô âm tín. Nỗi nhớ thương day dứt, nàng tìm đến dòng suối và tảng đá, nơi hai người từng gặp gỡ lần cuối, với hy vọng mong manh chờ đón chàng trở về.

Tại đó, H'Ly đã ngồi trên tảng đá, khóc cạn nước mắt, khóc đến kiệt sức vì xót thương người yêu. Dòng lệ nàng tuôn rơi không ngừng, hóa thành một dòng thác hùng vĩ, ngày đêm cuồn cuộn đổ xuống. Cảm động trước tình yêu son sắt của H'Ly, dân làng đã đặt tên cho dòng thác là thác Ia Ly", Ksor H’Glin xúc động kể.

Trên vách đá của dòng thác, người ta còn nhìn thấy hình dáng một người con gái, có lẽ là nàng H'Ly hóa thành.

…đến tục "bắt chồng" của người Gia Rai

Trong vô vàn nét văn hóa đặc sắc của các dân tộc Việt Nam, tục cưới hỏi “bắt chồng” của người Gia Rai bên lưu vực sông Sê San rất độc đáo, nơi người con gái chủ động trong việc tìm kiếm hạnh phúc lứa đôi. Không giống nhiều nơi, ở đây, phái nữ không chờ đợi được hỏi cưới, mà họ là những người "cầm trịch" trong hành trình "bắt chồng" đầy thú vị và ý nghĩa.

Theo tục lệ khi đến tuổi trưởng thành, cô gái Gia Rai sẽ tinh ý "chấm" cho mình một chàng trai ưng ý. Thay vì những lời nói trực tiếp, một chiếc vòng tay (vòng đồng) sẽ trở thành "sứ giả" tình yêu. Cô gái sẽ nhờ ông mối tin cậy (già làng) mang chiếc vòng ấy đến trao cho chàng trai. Đây chính là lời tỏ tình thầm lặng nhưng đầy mạnh mẽ.

Nếu chàng trai chưa ưng thuận, anh ta có thể trả lại vòng cho ông mối. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là cô gái sẽ từ bỏ ngay lập tức. Cô có thể kiên trì gửi lại vòng tay hai, ba lần nữa, thể hiện tấm lòng chân thành và quyết tâm của mình.

Du khách khám phá, tìm hiểu về văn hóa các dân tộc Tây Nguyên

Chỉ khi thực sự không còn hy vọng, cô gái mới chấp nhận dừng lại. Nhưng nếu chiếc vòng tay được chàng trai giữ lại, đó chính là tín hiệu "đèn xanh" cho một câu chuyện tình yêu sắp đơm hoa kết trái.

Khi chàng trai đã nhận lời cầu hôn, ông mối sẽ quay về báo tin vui cho gia đình nhà gái. Đồng thời nhà trai sẽ thách cưới bằng các lễ vật: trâu, bò, lợn, gà, tiền, vàng…Tiếp đó, hai bên gia đình sẽ gặp gỡ, bàn bạc và chọn ngày lành tháng tốt để tổ chức lễ cưới.

Trước ngày trọng đại, họ hàng hai bên sẽ được thông báo để cùng đến chung vui và đóng góp những lễ vật như gà, lợn, rượu hay tiền bạc, tùy theo điều kiện của mỗi gia đình, thể hiện sự gắn kết cộng đồng sâu sắc. Điều đặc biệt nhất trong tục cưới hỏi của người Gia Rai chính là lễ cưới luôn được tổ chức linh đình tại nhà gái.

Mọi công tác chuẩn bị, từ việc sắm sửa lễ vật đến các nghi thức, đều do gia đình nhà gái chủ động lo liệu. Lễ vật không thể thiếu vài ba ché rượu cần thơm nồng. Những gia đình có điều kiện khó khăn có thể mổ lợn, còn những gia đình khá giả hơn thì sẵn sàng mổ trâu, mổ bò để thiết đãi dòng họ và bà con dân làng, thể hiện sự thịnh soạn và lòng hiếu khách.

Du khách tham quan nhà máy Thủy điện Ialy

Sau hôn lễ, chú rể sẽ về ở rể tại nhà vợ. Tục "bắt chồng" của người Gia Rai không chỉ là một nghi lễ cưới hỏi thông thường, mà còn là minh chứng cho sự chủ động, mạnh mẽ và độc lập của người phụ nữ Gia Rai trong việc kiến tạo hạnh phúc của riêng mình.

Dòng “nước mắt” thành thủy điện lớn nhất Tây Nguyên

Năm 1993, công trình Thủy điện Ialy được khởi công xây dựng. Đến năm 2003, Nhà máy Thủy điện Ialy hoàn thành, biến cả vùng thác Ialy hoang sơ thành một công trình kỳ vĩ. Dòng thác Ialy cuồn cuộn không còn nữa, nước mắt nàng H'Ly đã thôi tuôn chảy, thay vào đó là lòng hồ thủy điện Ialy phẳng lặng, mênh mông.

Vẻ đẹp hùng vĩ của thác Ialy xưa kia giờ được thay thế bằng cảnh quan thơ mộng của đập dâng, đập tràn xả lũ và hồ nước rộng lớn. Với công suất lắp đặt 720MW và sản lượng điện trung bình 3,7 tỉ kWh mỗi năm, Ialy trở thành bậc thang thủy điện lớn nhất trên hệ thống sông Sê San, hồ nước rộng 64,5km² và trữ lượng nước lên tới 1,03 tỉ m³.

Hồ Ialy không chỉ tạo ra nguồn năng lượng lớn mà còn mang lại nguồn lợi thủy sản dồi dào. Người dân nhường đất cho lòng hồ thủy điện, giờ đây đang được đền đáp khi cá tôm luôn đầy ắp, giúp họ cải thiện cuộc sống.

Thủy điện Ialy lớn nhất Tây Nguyên

Nghề đánh bắt cá tôm trên hồ Ialy rất thuận lợi, nhiều hộ gia đình sống nhờ nghề này. Ngoài những người chuyên đánh bắt, nhiều người dân cũng tranh thủ lúc nông nhàn mang chài lưới ra hồ kiếm thêm tôm cá cho bữa ăn gia đình. Những cù lao giữa lòng hồ vẫn là vùng đất canh tác trù phú cho các hộ đồng bào dân tộc thiểu số xung quanh.

Thác Ialy giờ chỉ còn lại dấu tích hố xói dưới chân đập. Tuy nhiên, huyền thoại về mối tình thủy chung, son sắt giữa nàng H'Ly và chàng Y Rốc vẫn làm say đắm trái tim mỗi người thợ điện đang ngày đêm khai thác dòng nước mắt ấy, và cả những du khách khi đặt chân đến với Ialy.

Thác Ialy thuộc hệ thống sông Sê San - con sông bắt nguồn từ miền núi Đông Nam huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum, chảy qua 2 tỉnh Gia Lai, Kon Tum và làm ranh giới giữa 2 nước Việt Nam - Campuchia.

Sê San là một trong các nhánh sông lớn của lưu vực hạ du sông Mê Kông, được hợp thành bởi 2 nhánh sông chính là Krông Pô Kô (phía hữu ngạn) và Đắk Bla (tả ngạn), rồi chảy theo hướng Đông Bắc sang Tây Nam dãy Trường Sơn.

Phần thượng lưu của sông nằm trong vùng đồi núi thấp, độ dốc địa hình trung bình, nhưng phần hạ lưu lại có những thung lũng sông nằm trong các hẻm sâu của các dãy núi cao, độ dốc địa hình khá lớn. Đây là điểm vô cùng thuận lợi cho việc phát triển hệ thống các nhà máy thủy điện bậc thang.

XUÂN HƯỚNG