Thiếu tá tình báo Mỹ kể chuyện từ Tân Trào đến Ngày Độc lập

Năm 1982, Thiếu tá Achimrdes Patti trở lại Việt Nam; Phó Chủ nhiệm Ủy ban Đối ngoại Khóa XIII (2011 - 2016), Đại sứ HÀ HUY THÔNG là một trong những người tháp tùng, được ông kể lại nhiều câu chuyện thú vị xung quanh sự kiện lịch sử ấy.

Lần đầu gặp Hồ Chí Minh

- Ông Patti nói coi Chủ tịch Hồ Chí Minh là “người bạn vĩ đại”; còn Chủ tịch Hồ Chí Minh “luôn hoan nghênh ông Patti đến Việt Nam như một người bạn”. Trong chuyến tháp tùng ông Patti trở lại Việt Nam năm 1982, ông Patti có kể lần đầu tiên gặp Hồ Chí Minh thế nào không, thưa Đại sứ?

- Sau 37 năm, ngày 30/8/1982, Thiếu tá Achimedes Patti lần đầu trở lại thăm Việt Nam. Chúng tôi từ các cơ quan được cử phối hợp đón và tháp tùng ông. Trong hơn 10 ngày, ông Patti đã vào Lăng viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh, thăm nhà sàn Bác Hồ, ngôi nhà số 48 Hàng Ngang; làm việc với Bộ Ngoại giao và một số cơ quan, đơn vị của Việt Nam; dự buổi lễ lãnh đạo cấp cao nước ta chiêu đãi mừng Quốc khánh... Trong 10 ngày ấy, chúng tôi đã được nghe nhiều câu chuyện thú vị.

Ông Patti kể, từ năm 1940, các cơ quan ngoại giao Mỹ ở Sài Gòn đến Trùng Khánh và Côn Minh (Trung Quốc) đã điện về nước đề cập phong trào dân tộc ở Việt Nam. Cái tên Hồ Chí Minh lần đầu tiên được nêu lên 4 tháng sau khi bị chính quyền Tưởng bắt ngày 28/8/1942. Tháng 1/1944, OSS bắt đầu bàn hoạt động bí mật ở Viễn Đông. Cố vấn về Đông Dương là Austin Glass cho biết, ông Hồ là “người An Nam thân thiện”. Ngay từ năm 1944, Hồ Chí Minh đã tìm kiếm sự công nhận chính thức và giúp đỡ quân sự của Mỹ để chống phát xít.

Bức ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945 do Patti chụp

Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính, giải tán chính quyền Pháp ở Đông Dương. Ngày 11/3/1945, Vua Bảo Đại tuyên bố độc lập và hợp tác với Nhật. Ngày 13/4/1945, Patti khi đến Côn Minh được một người An Nam tên Vương Minh Phương cho biết, chỉ Việt Minh do Hồ Chí Minh lãnh đạo mới chống phát xít với mục tiêu trước mắt là xây dựng một nước Cộng hòa Dân chủ độc lập mà ông tin tưởng có thể thu thập được tin tức bổ ích và giúp tìm phi công Mỹ bị rơi. Hôm sau, ông Phương hẹn Patti đến quán nước ở Ch’ing-Hsi gặp Wang Yeh-li, người sẽ dẫn Patti đến gặp Hồ Chí Minh. Ngày 27/4/1945, khi dừng chân bên đường, một người tầm 50 - 60 tuổi tiến đến, trao đổi bằng tiếng Anh thành thạo với Patti. Đó là lần đầu tiên Patti gặp Hồ Chí Minh.

Ngay từ lần tiếp xúc đầu tiên, Patti đã thấy Hồ Chí Minh là nhà cách mạng lão luyện, rất am hiểu tình hình quốc tế và là bậc thầy về ngoại giao, muốn Mỹ ủng hộ nước mình giành độc lập và tự do. Theo Patti, Hồ Chí Minh đã cung cấp cho OSS “những thông tin và giúp đỡ cực kỳ có giá trị”. Patti giữ liên lạc thường xuyên với Hồ Chí Minh thông qua những đại diện ở Côn Minh, Poseh và Ch’ing - Hsi.

Kỷ nguyên mới và Quốc dân Đại hội Tân Trào

- Ông Patti đánh giá tình hình thế giới năm 1945 ra sao?

- Ông Patti kể khi ở Côn Minh, ngày 6/8/1945, Mỹ ném bom nguyên tử xuống Hiroshima. Ngày 9/8/1945, Liên Xô tuyên chiến với Nhật và Mỹ ném bom nguyên tử lần thứ hai xuống Nhật Bản ở Nakasaki. Hôm sau, Nhật Bản chấp nhận đầu hàng. Patti cho rằng niềm vui tràn ngập khi Thế chiến kết thúc, nhưng trận cuối cùng của Thế chiến không phải ở thủ đô của các nước lớn mà lại ở ngôi làng bé nhỏ ít người biết ở Tân Trào chứng kiến cuộc họp của các đảng phái chính trị Việt Nam. Theo Patti, ông vô tình trở thành trung tâm của mọi sự kiện khi một kỷ nguyên mới đang bắt đầu trên thế giới và Việt Nam.

Đống chí Võ Nguyên Giáp được Chủ tịch Hồ Chí Minh cử ra đón đoàn OSS của Mỹ ngày 26/8/1945 tại Hà Nội. Ảnh: Patti

- Thế còn Đại hội Quốc dân ở Tân Trào?

- Ngay sau khi được tin Thế chiến kết thúc, theo lời kể của ông Patti, Việt Minh đã tìm kiếm chỗ đứng ở Hà Nội, Huế và Sài Gòn, để giành sức mạnh và tính chính danh. Việt Minh đã kiểm soát được 6 tỉnh Tây Bắc và 3 tỉnh lân cận.

Tuy vẫn đang bị sốt rét và nhiều khó khăn, Hồ Chí Minh trực tiếp mời các đảng phái và tổ chức quần chúng đến Tân Trào họp. Ngày 13/8/1945, các đoàn đại biểu đã kéo về Tân Trào. Ngày 16/8/1945, hơn 60 đại biểu đại diện cho hầu hết các giới, các tầng lớp nhân dân yêu nước có mặt; đội quân kỷ luật nghiêm, trang bị đầy đủ thành lập mặt trận Việt Minh bảo vệ Đại hội dưới sự chủ tọa của Hồ Chí Minh.

Trong khi quân Mỹ và Trung Quốc (Tưởng Giới Thạch) ở Côn Minh mừng chiến thắng Nhật phát xít, thì OSS nhận được lệnh giải phóng tù binh của phe Đồng minh được Nhật thả. Tướng Robert Wedemeayer - Tổng chỉ huy quân Mỹ ở Trung Quốc ra lệnh cử một toán tên “Mercy Team” đến Hà Nội đang có hàng nghìn quân phe Đồng minh (gồm Mỹ, Anh, Australia, Pháp, Ấn Độ, Hà Lan…). Ngày khai mạc Quốc dân Đại hội cũng là ngày toán quân Nai của Mỹ tránh đi, rồi sau đó theo quân Việt Minh về Hà Nội như quan sát viên.

Theo ông Patti, Hồ Chí Minh là người rất thực tế, đã hướng Đại hội thông qua chủ trương rất thiết thực, tranh thủ phe Đồng minh chống phát xít. Sau 2 ngày họp, Quốc dân Đại hội Tân Trào thông qua Nghị quyết về Tổng khởi nghĩa, Quân lệnh số 1, Chương trình 10 điểm, Quốc kỳ và Quốc ca.

Ấn tượng lần đầu tiên đến Hà Nội…

- Ông Patti đã có mặt tại Hà Nội để chứng kiến thời khắc lịch sử Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập tại Quảng trường Ba Đình. Cảm xúc của ông Patti lần đầu đến Hà Nội thế nào?

- Sáng 22/8/1945, máy bay C-47 chở Patti và lính Pháp rời Côn Minh tới Gia Lâm, rồi ông về khách sạn Metropole, thấy có nhiều người châu Âu, chủ yếu là người Pháp. Ông Patti kể, hôm sau ra phố thấy các cửa hàng và công sở đều mở cửa, nhiều người đi mua sắm, khắp nơi treo cờ Việt Minh, không khí tự hào và tin tưởng.

Mặc dù ngày 19/8/1945 ông Patti chưa đến Hà Nội, nhưng qua trao đổi với ông Vũ Văn Minh và Khuất Duy Tiến, đại diện cho Ủy ban Thành phố Hà Nội, sau đó, ông cho rằng, việc giành chính quyền mà không đổ máu, tất cả các dịch vụ công cộng không bị gián đoạn dưới sự quản lý của chính quyền địa phương Việt Nam, rõ ràng là thành công lớn của không chỉ Việt Minh và cả phe Đồng minh.

- Ông Patti đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh hỏi ý kiến về dự thảo Tuyên ngôn Độc lập. Ông Patti có kể lại sự việc này không?

- Tất nhiên là có rồi. Đó là ngày 26/8/1945, ông Patti gặp lại Chủ tịch Hồ Chí Minh lần đầu tiên ở Hà Nội. Ông Patti kể, ông được Hồ Chí Minh nhắn tin hẹn đến gặp trước 12h trưa. Người cho xe đón Patti đến nhà số 48 phố Hàng Ngang và cho biết đã quyết định ngày 2/9/1945 tuyên bố độc lập, và hỏi Patti về đoạn trích trong Tuyên ngôn Độc lập của Mỹ: “Mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng, tạo hóa cho họ những quyền bất khả xâm phạm, trong những quyền ấy có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc”. Khi nhìn thấy dòng chữ bị gạch xóa, Patti hiểu chính Hồ Chí Minh soạn thảo và cân nhắc từng câu chữ, kể cả trật tự từng chữ trong câu như: không thể có “tự do” nếu không có “cuộc sống”; không có “hạnh phúc” nếu không có “tự do”…

Khi Patti chuẩn bị về, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói sẽ rất vinh dự nếu Patti đến dự Ngày Độc lập.

… và Ngày Độc lập

- Và tới ngày 2/9/1945 thì sao?

- Ngày 2/9/1945 đúng vào ngày Chủ nhật đầu tiên trong tháng 9 mà chỉ riêng ở miền Bắc đã có hơn 1 triệu người theo đạo Công giáo chứng kiến. Theo ông Patti, đây thực sự là sự trùng hợp hạnh phúc.

Đại sứ Hà Huy Thông (bên phải) tháp tùng ông Achimrdes Patti trong chuyến thăm Hà Nội năm 1982

Ông Patti kể tuy không thể đứng trên lễ đài như Chủ tịch Hồ Chí Minh mời, nhưng đứng vị trí chính diện khán đài, nên ông quan sát rõ toàn cảnh. Nhiều biểu ngữ, khẩu hiệu bằng tiếng Anh và tiếng Pháp: “Thà chết không chịu làm nô lệ”, “Nô dịch hãy chết đi”, “Việt Nam của người Việt Nam”, “Xin nghênh chào những Đồng minh”, “Xin chào Phái đoàn Mỹ”… Patti còn nhìn thấy đoàn Phật tử, Cao Đài mặc lễ phục. Tất cả đều đợi Hồ Chí Minh đến.

Bỗng nhiên tiếng hô vang cất lên chào đội quân danh dự của ông Võ Nguyên Giáp và Chu Văn Tấn tiến vào. Ông Patti kể có lẽ trên khán đài mọi quan chức đều mặc áo màu trắng, thắt caravat, trừ một người nhỏ bé, mặc bộ áo kaki cao cổ. Đó chính là Hồ Chí Minh. Mọi người đều mong nhìn thấy “Hồ Chí Minh huyền bí” mà mới chỉ được nghe lâu nay. Trừ những điện báo cáo về nước, theo ông Patti, ngay cả nhiều đồng nghiệp của ông ở Côn Minh, Trùng Khánh cũng không biết Hồ Chí Minh xuất thân thế nào.

Khi tiếng nói từ micro vang lên giới thiệu: “Hồ Chí Minh - người giải phóng và cứu dân tộc Việt Nam”, thì từ đám đông vang lên: “Hồ Chí Minh”, “Độc lập”… kéo dài nhiều phút. Hồ Chí Minh cười. Theo ông Patti, tuy người nhỏ nhắn, nhưng Hồ Chí Minh được người dân vô cùng ngưỡng mộ. Người đề nghị mọi người im lặng trước khi đọc câu bất hủ: “Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được, trong đó có quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc”… Rồi bỗng dừng và hỏi: “Tôi nói đồng bào nghe rõ không?”. Đám đông đồng thanh vang lên: “Có!”

Ông Achimrdes Patti vào Lăng viếng Chủ tịch Hồ Chí Minh năm 1982

Ông Patti kể, Chủ tịch Hồ Chí Minh nói giọng mạch lạc, ấm áp và thân thiện, rõ ràng muốn những lời nói đến được với toàn thể đồng bào mình.

- Xin cảm ơn những chia sẻ của Đại sứ!

Nhật Linh thực hiện