Thời trang 'upcycling' và rào cản sở hữu trí tuệ

Sáng tạo với mục tiêu bền vững thôi chưa đủ, tái chế nâng hạng vẫn phải tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ. Ảnh: TL

Upcycling trở thành xu hướng

Vài năm gần đây, xu hướng “upcycling” nổi lên trong giới mộ điệu - đặc biệt là Gen Z. Khác với tái chế thông thường (recycling) vốn phá vỡ chất liệu để tạo vật mới, “upcycling” giữ nguyên cấu trúc sản phẩm cũ và nâng cấp chúng về thiết kế, công năng lẫn giá trị thẩm mỹ. Nói cách khác, đó là cách “nâng hạng” đồ đã qua sử dụng thành món thời trang có chất lượng và giá trị cao hơn mà không biến đổi hay phá hủy sản phẩm cũ.

Thuật ngữ “upcycling” không hề mới. Giữa thập niên 1990, kỹ sư người Đức Reiner Pilz dùng khái niệm này để đối lập với “downcycling” (tái chế làm xuống hạng), bởi theo ông, quy trình tái chế truyền thống thường làm giảm giá trị mặt hàng, trong khi ta hoàn toàn có khả năng nâng cao giá trị đó.

Cũng từ rất sớm, upcycling được thực hiện trong ngành thời trang dù chưa được gọi tên. Năm 1980, nhà thiết kế nổi tiếng thế giới người Pháp Jean-Paul Gautier đã tạo ra một chiếc váy từ túi rác và một chiếc vòng tay từ vỏ đồ hộp. Cũng trong khuynh hướng này, nhà tạo mẫu Margiela sáng tạo ra một chiếc áo thun từ 8 đôi tất quân đội không được đưa ra sử dụng. Ở nhiều nước đang phát triển, việc upcycling sản phẩm may mặc cũng phổ biến nhằm tiết kiệm chi phí và tránh lãng phí.

Khi sản xuất và tiêu dùng quá mức gây ô nhiễm môi trường, tái chế nói chung và tái chế nâng hạng càng trở nên cần thiết. Tuy vậy, phải đến năm 2002 thì thuật ngữ upcycling mới trở nên phổ biến, nhờ cuốn sách “Cradle to Cradle : Remaking the way we make things” (tạm dịch “Từ nôi em bé đến nôi em bé - thay đổi cách chúng ta sản xuất” của kiến trúc sư William McDonough và nhà hóa học Michael Braungart. Cuốn sách được dịch ra hơn 12 ngôn ngữ khác nhau, kêu gọi nâng hạng hơn là xuống hạng.

Hiện nay, upcycling lan rộng trong ngành công nghiệp may mặc, nghệ thuật và thiết kế. Càng ngày có càng nhiều nhà thiết kế sử dụng áo quần, rèm cửa, vải đã qua sử dụng để sản xuất các sản phẩm thời trang độc đáo, có giá trị cao. Sức hút của xu hướng này không chỉ vì sự táo bạo, độc đáo của nó, mà còn vì lựa chọn này có trách nhiệm với môi trường hơn thời trang nhanh.

Upcycling cũng là một thành phần không thể thiếu trong một nền kinh tế tuần hoàn, nhắm vào việc mang lại giá trị mới cho các nguyên liệu và sản phẩm đã có, thay vì sản xuất sản phẩm mới. Một số quốc gia còn đặc biệt xây dựng khuôn khổ pháp lý nhằm khuyến khích upcycling, như Cộng hòa Pháp hiện đang dẫn đầu với Luật Chống lãng phí trong một nền kinh tế tuần hoàn thông qua năm 2020 và có hiệu lực từ năm 2021, ấn định nghĩa vụ của các doanh nghiệp trong việc tái chế và tái chế nâng hạng sản phẩm, đồng thời xử phạt hành vi hủy bỏ các sản phẩm thời trang không tiêu thụ được trên thị trường. Mô hình này đang được nhiều quốc gia tham khảo.

Khi “nâng hạng” gặp “quyền hạn”

Tuy nhiên, upcycling không hẳn đơn giản. Hai quyết định của tòa án trong năm 2025 này, một ở Pháp và một ở Singapore, nhắc rằng upcycling trong một số trường hợp sử dụng lại sản phẩm mang dấu ấn thương hiệu (như logo, ký tự, đặc điểm thị giác nổi tiếng...) cũng có nguy cơ bị kiện vì vi phạm quyền sở hữu trí tuệ (SHTT). Nói cách khác, dù nhằm mục đích bảo vệ môi trường, upcycling cũng cần phải tôn trọng quyền SHTT trước đã.

Quyết định đầu tiên ở Pháp với thời trang upcycling

Năm 2021, nhà tạo mẫu người Pháp Géraldine Lugassy Demri cùng hai công ty của cô là Maison R&C và Atelier R&C đã tung ra thị trường sản phẩm áo veste chất liệu vải jean tái chế từ sản phẩm của Levi’s, gắn những miếng trang trí cắt ra từ khăn quàng của nhãn hiệu Hermès, mà khách hàng tự chọn lựa. Bộ sản phẩm này thu hút sự chú ý của giới sành điệu Pháp và được quảng bá rộng rãi trên các tạp chí dành cho nữ giới.

Hermès lập biên bản lưu giữ bằng chứng và đưa nhà tạo mẫu cùng hai công ty nói trên ra tòa vì cho rằng hoạt động kinh doanh này vi phạm quyền SHTT.

Theo quyết định của Thẩm phán Tòa án Paris ngày 10-4-2025, bà Géraldine Lugassy Demri cùng Maison R&C và Atelier R&C vi phạm quyền nhãn hiệu, quyền tác giả của Hermès, đồng thời có hành vi cạnh tranh không lành mạnh, lợi dụng danh tiếng Hermès để trục lợi.

Luật sư của bà Géraldine Lugassy Demri có viện dẫn những điều khoản pháp lý liên quan đến nguyên tắc chấm dứt quyền phân phối sau lần bán đầu tiên (exhaustion of the distribution right hay còn gọi là first sale doctrine) và quyền tự do sáng tạo nghệ thuật nhưng đều bị tòa án bác bỏ. Tòa cho rằng sản phẩm upcycling là một sản phẩm hoàn toàn mới vay mượn các yếu tố bảo hộ của Hermès và không thể được biện hộ bằng quyền tự do nghệ thuật. Bị đơn vì thế phải chấm dứt mọi vi phạm, đồng thời đền bù 50.000 euro cho hành vi vi phạm quyền SHTT, và 5.000 euro cho hành vi ăn theo danh tiếng của Hermès.

Quyết định của tòa án Singapore ngày 2-7-2025

Trong tranh chấp này, Louis Vuitton kiện một “người có ảnh hưởng” quốc tịch Singapore, bí danh EMCASE SG trên mạng xã hội, vì bán sản phẩm upcycling như vỏ bọc điện thoại, ví đựng thẻ làm từ nguyên liệu lấy từ sản phẩm Louis Vuitton. Khi có bằng chứng cho thấy đó là nguyên liệu từ hàng Louis Vuitton “nhái”, tòa kết luận EMCASE SG vi phạm quyền nhãn hiệu, lừa dối người tiêu dùng về nguồn gốc sản phẩm và bác bỏ các biện luận dựa trên các nguyên tắc đạo đức môi trường của bị đơn. Vì thế, tòa án yêu cầu bên bị đơn chấm dứt các hoạt động vi phạm và đền bù cho Louis Vuiton 200.000 đô la Singapore.

Hai quyết định trên cho thấy khuynh hướng chung của các tòa án quốc gia là upcycling trong lĩnh vực thời trang chỉ hợp pháp và được khuyến khích nếu như không vi phạm quyền SHTT, đặc biệt là không sử dụng lại các nguyên liệu mang yếu tố được bảo hộ. Dù mục tiêu là phát triển bền vững hay thúc đẩy sáng tạo, thời trang upcycling vẫn phải tôn trọng quyền SHTT. Bên cạnh đó, một số nhà luật học đang đề xuất công nhận một nguyên tắc ngoại lệ quyền SHTT “sử dụng hợp lý” (fair use) mới, dành riêng cho trường hợp upcycling.

Lê Thiên Hương