Thúc đẩy hòa nhập cho người khuyết tật

An sinh xã hội: Nền tảng bảo vệ và trao quyền

Báo cáo cung cấp đánh giá toàn diện và các khuyến nghị dựa trên kết quả nghiên cứu nhằm tăng cường an sinh xã hội, hòa nhập và thúc đẩy việc làm bền vững cho người khuyết tật trên toàn quốc. Đây cũng là báo cáo đầu tiên phân tích đầy đủ ba trụ cột chính của an sinh xã hội dành cho người khuyết tật tại Việt Nam: trợ giúp xã hội, bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế, cùng hệ thống xác định mức độ khuyết tật dựa vào cộng đồng – một mô hình được đánh giá có tính tiếp cận cao và phù hợp với các thông lệ quốc tế.

Sự kiện diễn ra tại Hà Nội ngày 3/12 với sự tham dự của các nhà hoạch định chính sách, đối tác xã hội, tổ chức của người khuyết tật, đại diện khu vực kinh tế hợp tác xã, cũng như các đối tác phát triển và nhà nghiên cứu. Bên cạnh lễ công bố, chương trình còn có không gian triển lãm và hội chợ sản phẩm do các hợp tác xã và nhóm do người khuyết tật làm chủ hoặc tham gia nhằm tôn vinh năng lực, sự sáng tạo và đóng góp của họ đối với nền kinh tế và đời sống xã hội. Đây là hoạt động được ILO đánh giá rất quan trọng, thể hiện thông điệp xuyên suốt của báo cáo: người khuyết tật không chỉ là người thụ hưởng chính sách, mà là chủ thể có khả năng đóng góp bình đẳng vào phát triển.

Báo cáo cho thấy những năm gần đây, Việt Nam đã đạt được độ bao phủ rộng đối với người khuyết tật nặng thông qua sự kết hợp của trợ giúp xã hội, bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế. Số người đang hưởng trợ cấp xã hội do khuyết tật đã tăng hơn ba lần trong 15 năm qua, đạt khoảng 1,7 triệu người – tương đương 1,7% dân số. Việc thẻ bảo hiểm y tế được cấp miễn phí cho toàn bộ nhóm này giúp họ giảm gánh nặng chi phí y tế, trong khi chế độ bảo hiểm xã hội đối với tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ thu nhập của nhiều người lao động bị suy giảm khả năng lao động.

Quy trình xác định mức độ khuyết tật

Đồng thời, hệ thống xác định mức độ khuyết tật dựa vào cộng đồng được triển khai đã góp phần cải thiện khả năng tiếp cận chính sách, phản ánh sát hơn nhu cầu và chi phí phát sinh của các nhóm khuyết tật khác nhau. Phương pháp này được thực hiện bởi Hội đồng cấp xã, dựa trên kết hợp giữa tiêu chí y tế – xã hội và quan sát trực tiếp, nhờ vậy giúp giảm thiểu rào cản tiếp cận – một vấn đề mà nhiều quốc gia thu nhập trung bình vẫn còn gặp phải.

Tuy vậy, báo cáo cũng chỉ ra một số lĩnh vực cần được quan tâm hơn. Mức trợ cấp dành cho người khuyết tật nặng vẫn còn hạn chế, và khoảng trống bao phủ vẫn tồn tại, nhất là với người khuyết tật nhẹ. Đây là nhóm có nhu cầu hỗ trợ thấp hơn nhưng vẫn phải đối mặt với nhiều chi phí bổ sung đáng kể như đi lại, thiết bị hỗ trợ hoặc chi phí cơ hội khi tham gia thị trường lao động. Thực tế cho thấy tỷ lệ người khuyết tật nhẹ tham gia quy trình xác định mức độ khuyết tật còn thấp, dẫn đến việc họ không tiếp cận được các chế độ hiện có. Theo báo cáo, cần đẩy mạnh sự liên kết giữa an sinh xã hội và việc làm thỏa đáng để đảm bảo rằng các chính sách hỗ trợ không chỉ mang tính bảo vệ mà còn tạo nền tảng trao quyền, giúp người khuyết tật tham gia đầy đủ vào xã hội và nền kinh tế.

Một điểm nổi bật của báo cáo là phân tích về mức độ thỏa đáng của trợ cấp xã hội. Mặc dù giá trị thực của các khoản trợ cấp đã tăng hơn gấp đôi kể từ năm 2007, chúng vẫn thấp hơn so với chuẩn nghèo và nhiều chuẩn liên quan đến mức lương. Điều này có nghĩa là trợ cấp chỉ trang trải được một phần trong tổng chi phí sống của người khuyết tật. Bên cạnh đó, hệ thống bảo hiểm y tế hiện vẫn chưa bao phủ đầy đủ các loại chi phí y tế đặc thù.

Về khía cạnh tài chính, chi tiêu cho an sinh xã hội liên quan đến khuyết tật hiện chiếm khoảng 0,2% GDP. Mặc dù được đánh giá là mức đầu tư đáng kể trong nhóm nước thu nhập trung bình, con số này vẫn thấp hơn nhiều so với mức trung bình 1,5% GDP của các nước OECD. Báo cáo nhấn mạnh rằng đầu tư vào an sinh xã hội không chỉ là chi phí, mà là động lực tăng trưởng và ổn định xã hội trong dài hạn thông qua việc tăng nguồn cung lao động và giảm nghèo đói.

Trong phát biểu tại chương trình, Giám đốc ILO Việt Nam, bà Park Sinwon, nhấn mạnh vai trò chuyển đổi của an sinh xã hội và việc làm thỏa đáng. Bà cho rằng an sinh xã hội không chỉ là công cụ bảo vệ trước rủi ro mà còn là nền tảng để trao quyền cho người khuyết tật. Khi được tiếp cận đầy đủ hệ thống an sinh và có cơ hội việc làm ý nghĩa, người khuyết tật có thể phát huy khả năng, tham gia trọn vẹn và đóng góp cho xã hội. Bà khẳng định báo cáo lần này đưa ra các bước đi thực tế, có thể hỗ trợ Việt Nam tiến gần hơn tới mục tiêu xây dựng một xã hội hòa nhập trong tương lai.

Đồng quan điểm về sự cần thiết của môi trường hòa nhập, bà Cecilia Brennan, Quyền Phó Đại sứ Australia tại Việt Nam, khẳng định cam kết của Australia trong việc thúc đẩy bình đẳng và quyền của người khuyết tật. Bà nhấn mạnh rằng trao quyền cho người khuyết tật chính là củng cố tầm nhìn chung về một thế giới nơi mọi người đều có thể tham gia bình đẳng. Theo bà, người khuyết tật hiện nay vẫn đang đối mặt với những rào cản vốn do xã hội quen duy trì, và sự hợp tác giữa các bên liên quan sẽ quyết định khả năng dỡ bỏ những rào cản này.

Tăng cường liên kết chính sách để mở rộng cơ hội việc làm

Ông Lê Tuấn An, Viện trưởng Viện Khoa học Công nghệ và Môi trường, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam khẳng định tầm quan trọng của khu vực kinh tế tập thể trong thúc đẩy sự hòa nhập xã hội của người khuyết tật: “Việc kết nối giữa an sinh xã hội và việc làm năng suất trong khu vực hợp tác xã có thể giúp người khuyết tật không chỉ được bảo vệ mà còn được trao quyền để phát huy khả năng, đóng góp cho kinh tế địa phương và tiến bộ xã hội chung”, ông nói.

Trong lời kêu gọi hành động thống nhất, ông Đặng Văn Thanh - Phó Chủ tịch Thường trực Liên Hiệp Hội về Người Khuyết tật Việt Nam chia sẻ: “Chúng tôi mong muốn tất cả các bên liên quan cùng biến những phát hiện trong báo cáo này thành hành động cụ thể. Người khuyết tật không chỉ là đối tượng thụ hưởng mà còn là những công dân có khả năng đóng góp bình đẳng cho xã hội. Chúng tôi kêu gọi mọi tổ chức và cá nhân, ở bất cứ đâu, nỗ lực mạnh mẽ hơn nữa để cùng xóa bỏ rào cản, bù đắp đầy đủ các chi phí phát sinh do khiếm khuyết, mở rộng cơ hội việc làm, và bảo đảm mọi chính sách đều thực sự phản ánh tiếng nói của người khuyết tật.”

Báo cáo cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thúc đẩy người khuyết tật tham gia việc làm có hưởng lương – khu vực được xem là có khả năng mang lại thu nhập ổn định và bền vững nhất nhưng lại có tỷ lệ người khuyết tật tham gia thấp nhất. Theo phân tích định tính trong báo cáo, nhiều người khuyết tật hiện có nhu cầu làm việc và sẵn sàng tham gia thị trường lao động nếu được hỗ trợ phù hợp về đào tạo nghề, tiếp cận hạ tầng, phương tiện di chuyển và môi trường làm việc không kỳ thị. Việc tăng cường các biện pháp hỗ trợ việc làm năng suất, mở rộng các công cụ khuyến khích tuyển dụng, và bảo đảm hệ thống an sinh xã hội không làm giảm động lực đi làm được xem là hướng đi mang lại tác động tích cực lâu dài.

Bên cạnh việc đề xuất các khuyến nghị chính sách, báo cáo cũng cung cấp những bằng chứng quan trọng hỗ trợ các cải cách về việc làm và an sinh xã hội đang được triển khai tại Việt Nam. Đây là cơ sở góp phần giúp Việt Nam thực hiện các cam kết theo Công ước Quốc tế về Quyền của Người Khuyết tật cũng như các tiêu chuẩn lao động quốc tế liên quan, đồng thời phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế – xã hội trong giai đoạn mới.

Với những phân tích khoa học và thực tiễn được đưa ra, báo cáo không chỉ góp phần phản ánh bức tranh hiện tại của an sinh xã hội dành cho người khuyết tật ở Việt Nam, mà còn định hướng cho các bước chuyển đổi trong tương lai.

Lê Đỗ