Thực sự là cuộc 'thi tuyển văn hóa' mang tầm vóc

Thủ tướng Phạm Minh Chính và Bộ trưởng Nguyễn Văn Hùng tuyên dương các gương điển hình tiên tiến lĩnh vực văn hóa toàn quốc năm 2023

Những lời chỉ đạo ấy không chỉ là kim chỉ nam cho công tác tổ chức cán bộ nói chung mà còn là lời cảnh tỉnh, lời nhắn gửi sâu xa đối với lĩnh vực văn hóa, lĩnh vực “trồng người” bền vững nhất, song cũng dễ bị xem nhẹ nhất trong tiến trình cải cách hành chính và tái cơ cấu tổ chức bộ máy nhà nước.

Khi bản đồ hành chính được vẽ lại, không chỉ là ranh giới địa lý thay đổi, mà còn là những đường biên mong manh của ký ức, của bản sắc, của những điều thiêng liêng trong tâm thức cộng đồng bị lay chuyển.

Việc sáp nhập tỉnh, huyện, xã không đơn thuần là sự kiện của bộ máy nhà nước, đó còn là một cuộc tái cấu trúc nhận thức và cảm xúc sâu xa trong lòng mỗi người dân… Nhưng để gánh vác sứ mệnh ấy, người cán bộ văn hóa không thể chỉ làm việc theo nhiệm kỳ, theo mệnh lệnh hành chính, theo các biểu mẫu thống kê. Họ không thể là người chỉ biết tổ chức các hoạt động văn nghệ theo định kỳ hoặc “làm cho xong kế hoạch năm”.

Họ phải là những người có chiều sâu văn hóa, có tình yêu với cộng đồng, có sự thấu cảm với lịch sử và có khả năng nhìn thấy những gì người khác không thấy. Họ phải hiểu đời, hiểu người, hiểu quê hương mình như hiểu chính mình. Phải có tấm lòng đủ rộng để ôm giữ bản sắc đa dạng, phải có trái tim đủ nhiệt huyết để dẫn dắt cộng đồng bước vào một tương lai mới mà không đánh mất cội rễ.

Đó không chỉ là công việc, đó là sự dấn thân. Và sự dấn thân ấy cần được bảo vệ, nuôi dưỡng, trao quyền và tôn vinh. Đừng để những người giữ gìn hồn vía cho làng quê bị gạt ra rìa trong những cuộc họp sắp xếp bộ máy. Đừng để họ trở thành “người ngoài cuộc” trong chính những quyết sách thay đổi địa phương mà họ đã gắn bó cả đời. Và càng không được để họ im lặng, lặng lẽ chứng kiến những giá trị văn hóa bị tan biến trong khi lẽ ra họ phải là người lên tiếng, người gìn giữ, người khai mở.

Tầm nhìn chọn người có khả năng “thắp lửa văn hóa”

Trong cơ chế hành chính hiện nay, vốn thường đặt ưu tiên vào những lĩnh vực dễ đo lường bằng con số như kinh tế, đầu tư, tài chính thì văn hóa rất dễ bị xem là thứ yếu, bị gán cho danh xưng “lĩnh vực mềm” và do đó thường bị xếp sau trong trật tự quan tâm. Nhưng chính vì là “lĩnh vực mềm”, nên nó lại có sức mạnh bền bỉ, len lỏi và ảnh hưởng sâu xa tới tâm thế phát triển của một vùng đất, một cộng đồng, một quốc gia.

Như Tổng Bí thư Tô Lâm đã khẳng định, muốn phát triển, muốn bứt phá, không thể chỉ cải cách thể chế, thay đổi mô hình tổ chức, mà quan trọng hơn cả là thay đổi tư duy, tư duy lãnh đạo, tư duy quản trị, tư duy dùng người, đặc biệt là ở những lĩnh vực có ảnh hưởng đến tâm hồn và căn cốt dân tộc như văn hóa.

Trong bối cảnh sáp nhập tỉnh, bỏ cấp huyện, khi bản đồ hành chính được tái thiết, thiết chế văn hóa được tổ chức lại, trụ sở được chuyển đi nơi khác, thì vai trò của người cán bộ văn hóa không thể chỉ dừng ở công việc hành chính thông thường. Họ không thể chỉ là người “giữ kho”, người điền biểu mẫu, người làm “phong trào thi đua” cho đủ chỉ tiêu.

Họ phải là những “kiến trúc sư mềm” thực thụ, những người có khả năng thiết kế lại không gian tinh thần của cộng đồng trong những thực tại hành chính mới. Họ là người có thể nhìn thấy giá trị văn hóa ẩn sau từng lớp bụi thời gian, người đọc được tâm trạng người dân giữa muôn vàn thay đổi, người biết nối những sợi dây vô hình giữa quá khứ và hiện tại để cộng đồng không lạc mất chính mình…

Người cán bộ văn hóa thời kỳ tái cấu trúc không chỉ là “người thực thi chính sách” mà phải là “người đồng kiến tạo giá trị”. Họ cần có tư duy chủ động, tầm nhìn khai mở, khả năng giao tiếp cộng đồng tốt và trên hết là tình yêu sâu sắc với bản sắc địa phương. Họ không làm văn hóa chỉ để có “sản phẩm”, “số liệu”, mà làm để khơi gợi niềm tự hào, làm để củng cố căn tính, làm để gìn giữ hồn cốt của quê hương, dù quê hương ấy nay đã mang tên mới.

Nhưng để chọn được những người như vậy, không thể chỉ dựa trên hồ sơ công chức, số năm công tác, hay thậm chí những tấm bằng đẹp. Phải có một cái nhìn sâu hơn, xa hơn, nhìn vào nhân cách, vào sự dấn thân, vào khả năng “thắp lửa văn hóa” trong những môi trường mà nhiều người khác chỉ nhìn thấy sự trơ cứng của cơ chế. Phải có cơ chế tuyển chọn mở, đánh giá linh hoạt, tôn vinh đúng lúc và tạo điều kiện phát huy năng lực thực chất.

Như Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ đạo rất rõ, phải “đổi mới tư duy, hoàn thiện cơ chế, chính sách phát hiện, thu hút, trọng dụng nhân tài, đặc biệt là trong các ngành, các lĩnh vực chiến lược mũi nhọn”. Trong đó, văn hóa với vai trò là hạ tầng mềm cho sự phát triển bền vững cần được xác lập vị trí chiến lược đúng nghĩa, không thể mãi là “bổ sung sau cùng” trong cơ cấu tổ chức.

Việc chọn cán bộ văn hóa hôm nay là lựa chọn cho tương lai văn hóa của địa phương. Đó không phải là một quyết định hành chính, mà là một hành động trách nhiệm trước lịch sử, trước nhân dân, trước bản sắc dân tộc.

Họ là những cán bộ văn hóa đủ tầm, đủ tâm và sẽ là người viết tiếp những dòng mới vào tập thể ký ức của nhân dân sau sáp nhập, giúp người dân cảm thấy dù tên xã đã đổi, dù trụ sở đã chuyển, nhưng chúng ta vẫn là chúng ta, vẫn có chung một niềm tin, một căn cước văn hóa, một giá trị cộng đồng không thể đánh mất.

Tại Hội nghị tuyên dương điển hình tiên tiến trong lĩnh vực văn hóa toàn quốc năm 2023 do Bộ VHTTDL tổ chức, diễn viên múa Phạm Thu Hằng chia sẻ những nỗ lực vượt qua khó khăn, trở thành solist múa (ảnh mang tính minh họa). Ảnh: TUẤN MINH

Bảo vệ người dám nghĩ, dám làm

Giữa những chuyển động lớn của cải cách hành chính, nơi mà mọi thứ đều đang tái sắp xếp, nơi những ranh giới cũ bị xóa nhòa để vẽ nên một bản đồ hành chính mới, vẫn luôn có những con người lặng lẽ, bền bỉ gìn giữ lấy sợi dây kết nối giữa truyền thống và hiện đại, giữa cội nguồn và khát vọng vươn lên.

Đó chính là những cán bộ văn hóa cơ sở, những người làm văn hóa bằng cả trái tim yêu quê hương, yêu cộng đồng, bằng sự gắn bó máu thịt với đất và người nơi họ sống và phục vụ.

Thực tế cho thấy, không ít trong số họ đã có những sáng kiến hết sức đáng trân trọng. Có người đã tự mình đứng ra tổ chức biên soạn lại lịch sử địa phương dựa trên địa giới mới, cố gắng lồng ghép câu chuyện của các cộng đồng vừa sáp nhập để hình thành một bản sắc chung mà vẫn không làm lu mờ nét riêng.

Có người chủ động đề xuất giữ lại tên gọi làng cổ như một biểu tượng văn hóa trên các tuyến đường, khu phố mới để cái tên cũ không biến mất khỏi tâm trí người dân. Có người đề xuất tổ chức hội thi, ngày hội văn hóa hàng năm lấy cảm hứng từ những phong tục, lễ hội của các cộng đồng khác nhau để sự hợp nhất không phải là sự lấn át, mà là một hành trình hòa quyện, tôn trọng lẫn nhau.

Lựa chọn cán bộ văn hóa hôm nay không chỉ là một bước trong kế hoạch tinh giản biên chế, cũng không thể là quyết định mang tính hình thức, “giao cho ai cũng được”. Đó phải là một lựa chọn đầy cân nhắc và trách nhiệm, một lựa chọn thể hiện bản lĩnh chính trị, tầm nhìn chiến lược và chiều sâu nhân văn của toàn bộ hệ thống chính trị.

Chọn một cán bộ văn hóa chính là chọn người trồng rễ cho tương lai. Văn hóa không phải là cái hoa nở trên đỉnh phát triển, văn hóa là lớp đất nuôi hoa nở. Và người cán bộ văn hóa nếu đủ tầm, đủ tâm chính là người chăm đất, giữ nước, bảo vệ mạch nguồn để dân tộc không khô cằn giữa gió cát của hội nhập, hiện đại hóa và tái cấu trúc.

Thậm chí, có cán bộ đã mạnh dạn đề xuất thành lập các trung tâm văn hóa liên vùng, nơi không chỉ trưng bày hiện vật mà còn là không gian kể chuyện, diễn xướng, học tập và kết nối di sản giữa các vùng từng là huyện lỵ riêng. Một vài địa phương đã nhờ vậy mà biến những vùng đất tưởng như sắp bị lãng quên thành thương hiệu du lịch văn hóa mới, thu hút du khách bằng chính bản sắc từng bị coi là “cũ kỹ”.

Thế nhưng, cũng có không ít người trong số họ gặp phải rào cản vô hình, rào cản của tư duy hành chính cứng nhắc, của những quy trình phức tạp, của những ánh mắt dè chừng. Một số người, dù tâm huyết, cuối cùng cũng đành chọn sự im lặng, hoặc rời khỏi ngành vì cảm thấy không còn đất để sáng tạo, để cống hiến.

Chính vì vậy, khi Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: “Khuyến khích bảo vệ cán bộ năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm chung”, thì đó không chỉ là một lời động viên tinh thần. Đó là một mệnh lệnh chính trị, một định hướng mang tính bảo trợ cho những con người đang giữ lấy sức sống mềm của đất nước trong quá trình tái thiết bộ máy. Cán bộ văn hóa, những người tưởng như đứng ở phía cuối của quyền lực hành chính hóa ra lại đang ở trung tâm của công cuộc giữ gìn căn tính dân tộc giữa thời kỳ biến động. Và họ cần được bảo vệ không chỉ bằng lời nói, mà bằng những cơ chế thật sự hiệu quả, cụ thể, lâu dài.

Chúng ta cần một cơ chế đánh giá đặc thù cho cán bộ văn hóa, không thể chỉ dựa trên số buổi tổ chức phong trào hay số lượng văn bản ký ban hành. Những giá trị văn hóa không thể đong đếm bằng chỉ tiêu hành chính. Cần đo bằng sự hồi sinh của một lễ hội, bằng niềm tự hào trong ánh mắt người dân khi thấy văn hóa của mình được trân trọng, bằng khả năng khơi dậy tinh thần cộng đồng ở những nơi tưởng như đã rệu rã sau sáp nhập.

Cũng cần một lộ trình phát triển nghề nghiệp rõ ràng cho cán bộ văn hóa, không thể để họ mãi là “người đứng sau”, là “phụ trợ cho ngành khác”. Cần xem họ là những người truyền cảm hứng, là kiến trúc sư của sự phát triển tinh thần, là những người giữ nền móng vô hình nhưng không thể thay thế của quốc gia. Cần có các chế độ phụ cấp đặc thù, chính sách đãi ngộ hợp lý, chương trình đào tạo lại sau sáp nhập để họ không cảm thấy lạc lõng, mất định hướng trong bộ máy mới. Và nhất là, cần có cơ chế bảo vệ những sáng kiến văn hóa, đừng để sự sáng tạo chân thành bị bóp nghẹt chỉ vì nỗi sợ sai quy trình.

Cuộc lựa chọn mang tính lịch sử

Việc lựa chọn cán bộ văn hóa trong thời kỳ sáp nhập, sắp xếp lại đơn vị hành chính không đơn thuần là một quyết định nhân sự hay một bước trong quy trình tổ chức bộ máy. Đó thực sự là một cuộc “thi tuyển văn hóa” mang tầm vóc lịch sử, một cuộc chọn người để gánh vác sứ mệnh gìn giữ hồn cốt dân tộc trong một giai đoạn đất nước đang vận động mạnh mẽ để đổi mới, để hiện đại hóa, để hội nhập.

Nó giống như việc gieo những hạt giống vào lòng đất của tương lai, những hạt giống phải đủ khỏe, đủ thuần chủng văn hóa, đủ bản lĩnh chống chọi với gió mưa của thời cuộc, để rồi kết trái ngọt lành cho một Việt Nam không chỉ giàu có về kinh tế, mà còn vững chắc từ gốc rễ tinh thần.

Chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên mà sự thay đổi có thể đến trong từng hơi thở. Cái cũ và cái mới va đập nhau từng giờ, những giá trị truyền thống đứng trước nguy cơ bị xói mòn bởi làn sóng toàn cầu hóa mạnh mẽ. Một bản sắc địa phương có thể bị hòa tan chỉ trong vài lần chuyển tên địa giới hành chính. Một lễ hội cổ truyền có thể biến mất sau một nhiệm kỳ lãnh đạo nếu không có người đủ hiểu, đủ yêu, đủ giữ gìn.

Và trong cơn lốc của tái cấu trúc này, người cán bộ văn hóa, tưởng chừng nhỏ bé lại là người giữ chìa khóa của sự bền vững. Họ không chỉ là người “giữ hồn” của một địa phương, mà còn là “người định hướng” cho tinh thần của một cộng đồng mới hình thành sau sáp nhập, là người giúp quá khứ không bị gãy gập, hiện tại không bị lạc lối và tương lai có nền để vươn lên.

Chọn một cán bộ văn hóa không phải chỉ để ký văn bản, tổ chức hoạt động phong trào hay phát động các cuộc thi. Mà là chọn một người biết kể chuyện, kể câu chuyện của mảnh đất, của con người, của di sản; là chọn một người biết nghe, nghe tiếng vọng của tiền nhân và tiếng nói âm thầm trong lòng dân; là chọn một người biết khơi gợi, khơi lại niềm tự hào địa phương, thắp sáng ý chí cộng đồng, gắn kết những con người từng thuộc về những không gian hành chính khác nhau bằng sợi dây vô hình nhưng bền chặt của văn hóa. Người cán bộ ấy, nếu được chọn đúng, sẽ là “điểm tựa mềm” nhưng kiên cường cho cả một vùng đất đang chuyển mình.

Chúng ta không thể bước vào tương lai bằng một đội ngũ cán bộ văn hóa lạc hậu, thụ động, làm việc theo lối mòn, thiếu cảm xúc, thiếu chiều sâu. Cũng không thể trao niềm tin văn hóa cho những người thiếu gắn bó, chỉ coi công tác văn hóa là bước đệm hành chính, là “cơ cấu bắt buộc” chứ không phải là đam mê, là lý tưởng sống.

Một quốc gia muốn mạnh không thể để yếu ở tầng tinh thần. Một cộng đồng muốn bền không thể để đứt mạch văn hóa. Và vì vậy, chọn cán bộ văn hóa hôm nay là một hành vi mang tính nền tảng, một lựa chọn làm nên diện mạo văn hóa Việt Nam trong những thập kỷ tới.

Giữ được bản sắc trong thời đại số, trong dòng chảy không ngừng của hội nhập toàn cầu, là một thách thức không nhỏ. Nhưng nếu chúng ta có những cán bộ văn hóa thực sự yêu nghề, hiểu văn hóa, có khả năng “biến những điều vô hình thành nguồn lực hữu hình”, thì bản sắc ấy sẽ không chỉ được bảo tồn, mà còn được lan tỏa, được phát triển thành sức mạnh mềm, thành nội lực cho mỗi địa phương, mỗi cộng đồng, mỗi người dân. Và khi đó, chúng ta sẽ có một Việt Nam vừa hiện đại, vừa sâu sắc; vừa hội nhập, vừa độc lập trong tâm hồn.

PGS.TS BÙI HOÀI SƠN