Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá: Kinh nghiệm quốc tế và đề xuất cho Việt Nam

Ý kiến này được ghi nhận tại hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” diễn ra mới đây tại Hà Nội. Những phân tích về kinh nghiệm quốc tế, mô hình thuế tại Việt Nam cùng với nhiều kiến nghị được đưa ra bởi các chuyên gia cũng như doanh nghiệp hoạt động trong ngành.

Kinh nghiệm quốc tế và phân tích các kịch bản có thể xảy ra nếu tại Việt Nam tăng thuế nhanh đã được các chuyên gia cùng phân tích trong hội thảo. Ảnh: TH

Thế giới: Tăng thuế quá nhanh, gây thất thoát ngân sách

Chia sẻ về nội dung này, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch của PwC Việt Nam, dẫn Báo cáo “An economic assessment of the drivers of the illicit trade in cigarettes” (Đánh giá tác động kinh tế về động cơ buôn lậu thuốc lá) phát hành bởi PwC UK và chia sẻ tại hội thảo rằng: việc tăng giá thuốc lá hợp pháp khiến người tiêu dùng có xu hướng cao chuyển sang sử dụng các loại thuốc lá thay thế bất hợp pháp. Mối tương quan giữa giá thuốc lá hợp pháp và thị phần thuốc lá lậu trung bình là 86%.

Đại diện PwC cũng chia sẻ, tại Đức, trong giai đoạn 2002-2005 khi thuế tuyệt đối tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%, người tiêu dùng chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34%, và thu ngân sách Nhà nước bị trì trệ.

Hay tại Vương quốc Anh vào năm 2011, quốc gia này đã tăng 30% thuế tuyệt đối dẫn đến thuốc lá lậu tăng và chiếm khoảng 20% thị trường vào năm 2016, gây thất thu thuế khoảng 2,5 tỷ bảng Anh.

Còn Malaysia sau khi tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm 55% chỉ sau 5 năm kể từ 2014, thuốc lá lậu chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát 5,1 tỷ RM tiền thuế, thu ngân sách sau tăng thuế giảm so với thời điểm trước tăng thuế trong khi đó tổng lượng tiêu thụ thuốc lá lại tăng 5% sau khi tăng thuế và 3 nhà sản xuất thuốc lá lớn đã đóng cửa các nhà máy tại quốc gia này.

Phân tích các phương án tăng thuế tiêu thụ đặc biệt tại Việt Nam

Trong khi đó tại Việt Nam, theo 2 phương án của Bộ Tài chính , thuế tiêu thụ đặc biệt cho sản phẩm thuốc lá sẽ tăng thêm khoảng 200% sau 5 năm dẫn tới tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030) khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng thuốc lá. Tuy nhiên liệu kỳ vọng này có đạt được không?

Tại hội thảo, các bên liên quan cũng đã đánh giá tác động của việc điều chỉnh thuế suất thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá thông qua mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính). Cụ thể, ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỉ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỉ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32-35%.

Đại diện của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính, ThS. Tô Kim Huệ cũng đưa ra các kết quả tổng lượng sản phẩm thuốc lá hợp pháp giảm mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính dẫn đến các doanh nghiệp có thể phá sản trong khi sản lượng thuốc lá lậu lại càng tăng. Ảnh: TH

Ngược lại, dự báo lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỉ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỉ điếu) so với 2025.

Như vậy, từ phân tích các mô hình giả định ở 2 phương án tăng thuế theo đề xuất của Bộ Tài chính, sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm mạnh và thuốc lá lậu tăng cao, gây thất thu lớn cho nguồn thu thuế do sản phẩm lậu và tăng rủi ro sức khỏe cho người dân vì thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng cũng như không tuân thủ bất kỳ một tiêu chuẩn nào về hàm lượng tar, nicotine cũng như các chất cấm không được dùng trong sản phẩm thuốc lá điếu.

Trong khi đó, ngành thuốc lá hợp pháp cũng đóng góp không ít vào an sinh xã hội và nền kinh tế tại Việt Nam khi tạo ra khoảng 1,1 triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp, bao gồm khoảng 10.000 nhân viên nhà sản xuất, 8.000 nhân viên nhà phân phối, 110.000 đến 120.000 nông dân trồng thuốc lá và khoảng 1 triệu điểm bán lẻ. Đối với ngân sách nhà nước, ngành cũng đóng góp 26 nghìn tỷ đồng trong năm 2023.

Đề xuất tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp

Từ những phân tích trên cho thấy, người tiêu dùng và các công ty sản xuất và kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam là những đối tượng trực tiếp bị ảnh hưởng bởi việc tăng thuế tiêu thụ đặc biệt quá nhanh.

Vì vậy, tại hội thảo, đại diện từ Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam (VTA) và các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam đã kiến nghị Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt.

Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cùng các đại diện doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam, đề xuất: Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, các đại diện đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.

Theo ông Nhân, phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5 - 30 nghìn tỷ đồng vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.

Như vậy, từ kinh nghiệm quốc tế cùng các kịch bản có thể xảy ra từ nghiên cứu của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) và PwC Việt Nam cho thấy, đề xuất thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá của Bộ Tài chính sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng đột ngột, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế, khiến mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chính phủ không thể thực hiện, gây thất thoát nguồn thu thuế của Nhà nước do hàng lậu; đồng thời khiến "mặt trận" phòng chống thuốc lá lậu trở nên thách thức và phức tạp hơn cũng như làm tăng rủi ro sức khỏe cho người hút thuốc do thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng.

Vì vậy, các ý kiến cho rằng, Việt Nam cần tham khảo kinh nghiệm quốc tế để tăng thuế tiêu thụ đặc biệt phù hợp theo lộ trình tránh tăng cao đột ngột và liên tục, thực hiện đồng bộ và nâng cao các biện pháp quản lý Nhà nước, đặc biệt đẩy mạnh hơn nữa công tác phòng chống thuốc lá lậu.

Duy Anh