Thuốc lá lậu tăng nhanh, thuốc lá hợp pháp giảm mạnh nếu tăng 'sốc' thuế

Đây là nhận định của các chuyên gia ngành công nghiệp thuốc lá, các nhà nghiên cứu thuế - tài chính và các doanh nghiệp tại hội thảo “Thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá” vừa được tổ chức vào tháng 7/2024 tại Hà Nội.

Hội thảo diễn ra trong bối cảnh Dự án Luật thuế Tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) đang được Bộ Tài chính đề xuất với 2 phương án tăng thuế khác nhau, dự kiến sẽ có hiệu lực từ 2026.

Thêm nhiều dẫn chứng có cơ sở từ các chuyên gia về hệ lụy nếu tăng thuế sốc được thảo luận tại hội thảo do Hội Tư vấn Thuế Việt Nam (VTCA) tổ chức

Tăng thuế mức nào thì hợp lý?

Ông Nguyễn Chí Nhân, Tổng thư ký Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cùng các đại diện doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh thuốc lá tại Việt Nam, đề xuất Bộ Tài chính sửa đổi chính sách thuế tiêu thụ đặc biệt bằng cách thực hiện áp mức thuế tuyệt đối ở mức vừa phải với lộ trình tăng thuế hợp lý đến năm 2030. Cụ thể, ông đề xuất mức thuế tuyệt đối 1.000 đồng/bao 20 điếu vào năm 2026 và tăng 500 đồng/năm, hoặc 1.000 đồng/bao mỗi 2 năm vào những năm tiếp theo và đến năm 2030 là 3.000 đồng/bao.

Theo ông Nhân, phương án đề xuất trên nhằm tạo ra mức tăng thuế hợp lý, hỗ trợ doanh nghiệp thuốc lá hợp pháp có thời gian thích nghi và ổn định sản xuất, từ đó giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực đến việc làm của người lao động, đảm bảo an sinh xã hội. Phương án này cũng giúp hạn chế tốc độ tăng trưởng của thuốc lá lậu, đảm bảo mục tiêu tăng trưởng ngân sách bền vững trong dài hạn với mức thu ngân sách ước tính đạt khoảng 29,5-30 nghìn tỷ vào năm 2030, tăng trưởng 7%-9%/năm.

Ủng hộ phương án tăng thuế của Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam, các doanh nghiệp và các chuyên gia đưa ra tại Hội thảo, bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch VTCA nhấn mạnh tầm quan trọng của việc áp dụng phương pháp hỗn hợp, bao gồm thuế tương đối và tuyệt đối, nhằm hướng tới giảm lượng người hút thuốc, bảo vệ sức khỏe cộng đồng, tăng thu ngân sách bền vững và có tính toán hài hòa lợi ích của ngành công nghiệp thuốc lá với các bên liên quan gồm nhà sản xuất, nhà phân phối và người nông dân, trên cơ sở phù hợp thì kinh nghiệm của quốc tế và điều kiện của Việt Nam. Theo bà, tăng sốc thuế thuốc lá thì người hút thuốc lá chuyển từ thuốc lá hợp pháp sang thuốc lá lậu, việc chuyển sang thuốc lá lậu của người tiêu dùng không chỉ thất thu ngân sách Nhà nước mà còn ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng vì không kiểm soát được chất lượng thuốc lá; và những yếu tố này sẽ ảnh hưởng ngược lại mục tiêu của việc xây dựng Luật Thuế Tiêu thụ đặc biệt đưa ra.

Bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch VTCA nhấn mạnh, nếu tăng sốc thuế thuốc lá sẽ dẫn đến nhiều hệ lụy ảnh hưởng ngược lại mục tiêu của việc xây dựng Luật Thuế Tiêu thụ đặc biệt đưa ra.

"Việc của chúng ta, việc của các nhà nghiên cứu, của các doanh nghiệp là cùng có trách nhiệm với cộng đồng, cùng có trách nhiệm với xã hội, tổng hợp các ý kiến đề xuất để chuyển về Ban soạn thảo, với mong đợi có thể lựa chọn phương án tối ưu nhất, tránh gây tình trạng gây sốc thị trường dẫn đến hậu quả là không đạt được mục tiêu Bộ Tài chính và Chính phủ đã đề ra”, bà Cúc nhấn mạnh.

Thấy gì từ mô hình “thuế tăng - hàng lậu tăng - thu ngân sách giảm”?

Các chuyên gia cũng chỉ ra rằng, nếu tăng thuế theo 2 phương án của Bộ Tài chính thì các tác động tiêu cực đến thị trường có thể nhìn thấy rõ. Theo đó, Bộ Tài chính đề xuất giữ nguyên tỷ lệ tính thuế 75% trên giá bán và cộng bổ sung thêm 2.000 đồng/bao hoặc 5.000 đồng/bao vào năm 2026, rồi tăng dần theo từng năm tiến tới đảm bảo mức thuế tuyệt đối đạt 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Nếu áp dụng theo phương án của Bộ, giá sản phẩm thuốc lá sẽ tăng thêm khoảng 200% sau 5 năm dẫn tới tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá tăng từ 36% (năm 2024) lên 59,4% (2030) khiến việc tiêu thụ các mặt hàng này trở nên đắt hơn, dẫn đến giảm lượng sử dụng thuốc lá.

Mô hình tác động của PwC Việt Nam, theo phân tích bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch công ty, cho thấy sản lượng thuốc lá hợp pháp có thể sẽ giảm hơn 70% vào năm 2030 so với hiện tại, thuốc lá lậu có thể tăng lên 50 tỷ điếu vào năm 2030, thất thu từ thuốc lá lậu có thể lên đến 40 nghìn tỷ đồng vào năm 2030 so với mức 5-6 nghìn tỷ đồng hiện tại.

ThS Tô Kim Huệ, đại diện Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính phân tích các mô hình thuế nếu tăng sốc sẽ dẫn đến khả năng cao người tiêu dùng thay đổi hành vi sang sử dụng thuốc lá lậu, không rõ nguồn gốc, từ đó vừa ảnh hưởng ngân sách vừa ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Bên cạnh đó, theo mô hình phân tích của Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính), ở cả 2 phương án tăng thuế của Bộ Tài chính, tổng lượng tiêu thụ thuốc lá sẽ giảm khoảng 7% vào năm 2030. Sản lượng thuốc lá hợp pháp ở cả 2 phương án đều giảm mạnh vào năm 2030: thuốc lá hợp pháp giảm 30% ở phương án 1 (tương đương giảm 28 tỷ điếu) và giảm 36% ở phương án 2 (khoảng 31 tỷ điếu) so với năm 2025 trước khi tăng thuế. Điều này sẽ gây ra thiệt hại nặng nề cho ngành thuốc lá, các doanh nghiệp có thể phá sản trong thời gian ngắn khi doanh thu sụt giảm khoảng 32%-35%.

Ngược lại, lượng thuốc lá lậu sẽ tăng mạnh ở cả 2 phương án tăng thuế mà Bộ Tài chính đề xuất. Đến năm 2030, thuốc lá lậu có thể sẽ tăng 205% ở phương án 1 (khoảng 22 tỷ điếu) và tăng 230% ở phương án 2 (tương đương 24 tỷ điếu) so với 2025.

Sau 5 năm, sẽ có khoảng 350.000 việc làm bị ảnh hưởng nếu áp dụng phương án 1 và nếu tăng thuế theo phương án 2 của Bộ Tài chính sẽ gây tác động đến khoảng 400.000 việc làm.

Như vậy, từ phân tích các mô hình giả định ở 2 phương án tăng thuế theo đề xuất của Bộ Tài chính, sản lượng thuốc lá hợp pháp sẽ giảm mạnh và thuốc lá lậu tăng cao, gây thất thu lớn cho nguồn thu thuế do sản phẩm lậu và tăng rủi ro sức khỏe cho người dân.

Thế giới ứng xử ra sao?

Dẫn báo cáo “An economic assessment of the drivers of the illicit trade in cigarettes” (Tạm dịch: Đánh giá tác động kinh tế về động cơ buôn lậu thuốc lá) phát hành bởi PwC UK, bà Đinh Thị Quỳnh Vân cho biết việc tăng giá thuốc lá hợp pháp khiến người tiêu dùng có xu hướng cao chuyển sang sử dụng các loại thuốc lá thay thế bất hợp pháp. Mối tương quan giữa giá thuốc lá hợp pháp và thị phần thuốc lá lậu trung bình là 86%.

Bà Vân cho biết thêm thị phần thuốc lá lậu trên toàn thế giới hiện là 11,6%. Theo ước tính của ngành thì thị phần thuốc lá lậu cao hơn khoảng 2-3 lần. Tổng mức tiêu thụ thuốc lá trên toàn thế giới có xu hướng giảm, tuy nhiên sản lượng tiêu thụ của thị trường bất hợp pháp vẫn ổn định theo thời gian.

Đại diện PwC cũng chia sẻ, tại Đức, trong giai đoạn 2002-2005 khi thuế tuyệt đối tăng 48% và thuế tương đối tăng khoảng 8%, người tiêu dùng chuyển sang mua thuốc lá từ các quốc gia khác, lượng tiêu thụ thuốc lá hợp pháp giảm khoảng 34%, và thu ngân sách Nhà nước bị trì trệ.

Hay tại Vương quốc Anh vào năm 2011, quốc gia này đã tăng 30% thuế tuyệt đối dẫn đến thuốc lá lậu tăng và chiếm khoảng 20% thị trường vào năm 2016, gây thất thu thuế khoảng 2,5 tỷ bảng Anh.

Còn Malaysia sau khi tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm 55% chỉ sau 5 năm kể từ 2014, thuốc lá lậu chiếm 65% thị phần vào năm 2020, gây thất thoát 5,1 tỷ RM tiền thuế, thu ngân sách sau tăng thuế giảm so với thời điểm trước tăng thuế trong khi đó tổng lượng tiêu thụ thuốc lá lại tăng 5% sau khi tăng thuế và 3 nhà sản xuất thuốc lá lớn đã đóng cửa các nhà máy tại quốc gia này.

Từ kinh nghiệm quốc tế cùng các kịch bản có thể xảy ra từ Viện Chiến lược và Chính sách Tài chính (Bộ Tài chính) và PwC Việt Nam cho thấy, đề xuất thuế tiêu thụ đặc biệt với thuốc lá của Bộ Tài chính sẽ đẩy giá bán thuốc lá hợp pháp tăng đột ngột, người tiêu dùng sẽ tìm đến nguồn hàng lậu vốn không chịu ảnh hưởng bởi thuế để thay thế, khiến mục tiêu giảm tỷ lệ sử dụng thuốc lá của Chính phủ không thể thực hiện, gây thất thoát nguồn thu thuế của Nhà nước do hàng lậu, đồng thời khiến mặt trận phòng chống thuốc lá lậu trở nên thách thức và phức tạp hơn cũng như làm tăng rủi ro sức khỏe cho người hút thuốc do thuốc lá lậu không được kiểm soát chất lượng.

Vì vậy, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần tham khảo kinh nghiệm quốc tế để tăng thuế TTĐB phù hợp theo lộ trình tránh tăng cao đột ngột và liên tục, thực hiện đồng bộ và nâng cao các biện pháp quản lý Nhà nước, đặc biệt đẩy mạnh hơn nữa công tác phòng chống thuốc lá lậu.

Quốc Vũ