Trẻ dùng kháng sinh sớm có dễ tăng cân quá mức?

Trong nhiều năm, kháng sinh được xem là "vũ khí" không thể thiếu trong điều trị nhiễm khuẩn ở trẻ nhỏ. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây gợi ý rằng việc sử dụng kháng sinh trong giai đoạn đầu đời có thể liên quan đến nguy cơ thừa cân, béo phì ở trẻ sau này. Câu hỏi đặt ra là: mối liên hệ này có thực sự đáng lo, và phụ huynh, bác sĩ cần nhìn nhận ra sao?

Dấu hiệu cảnh báo từ các nghiên cứu mới

Nhiều dữ liệu quan sát quy mô lớn trên thế giới cho thấy trẻ sử dụng kháng sinh trong thai kỳ, giai đoạn sơ sinh hoặc năm đầu đời có xu hướng tăng nguy cơ thừa cân khi lớn lên. Nguy cơ này có xu hướng mạnh hơn khi số lần dùng kháng sinh nhiều hơn hoặc khi trẻ tiếp xúc kháng sinh sớm, đặc biệt trước 6 tháng tuổi.

Nhiều nghiên cứu gần đây gợi ý vấn đề trẻ nhỏ sử dụng kháng sinh có xu hướng tăng nguy cơ thừa cân khi lớn lên. Ảnh minh họa

Tuy vậy, các nhà khoa học thừa nhận phần lớn bằng chứng hiện nay mới dừng ở mức "liên quan". Điều đó có nghĩa là chưa thể khẳng định kháng sinh trực tiếp gây béo phì, mà chỉ cho thấy hai hiện tượng này xuất hiện song song với tần suất đáng chú ý. Đây là lý do khiến mối liên hệ này trở thành chủ đề tranh luận trong giới y khoa: liệu kháng sinh là nguyên nhân thực sự, hay chỉ là yếu tố đi kèm nhiều đặc điểm khác của trẻ?

Vì sao kháng sinh có thể ảnh hưởng đến cân nặng?

Giả thuyết được nhắc đến nhiều nhất liên quan đến hệ vi sinh vật đường ruột. Trong những năm đầu đời, hệ vi sinh phát triển mạnh và đóng vai trò quan trọng trong tiêu hóa, chuyển hóa năng lượng, miễn dịch và điều chỉnh hormone.

Kháng sinh, đặc biệt loại phổ rộng, có thể làm thay đổi đáng kể cấu trúc hệ vi sinh. Khi hệ vi sinh bị phá vỡ trong giai đoạn "lập trình chuyển hóa" của trẻ, một số cơ chế có thể xảy ra:

Tăng hấp thu năng lượng từ thức ăn, khiến cơ thể tích trữ năng lượng nhiều hơn mức cần thiết.
Thay đổi tín hiệu viêm – miễn dịch, làm cơ thể dễ rơi vào trạng thái chuyển hóa bất thường.
Xáo trộn hormone ảnh hưởng đến cảm giác đói – no, khiến trẻ dễ ăn nhiều hơn.
Giảm sự đa dạng vi sinh, làm mất cân bằng giữa vi khuẩn có lợi và có hại.

Nhiều nghiên cứu trên động vật cũng cho thấy khi hệ vi sinh bị ảnh hưởng bởi kháng sinh, động vật tăng cân nhanh hơn dù chế độ ăn không thay đổi. Dù không thể so sánh hoàn toàn với trẻ em, những kết quả này củng cố nhận định rằng kháng sinh có thể gián tiếp tác động đến cân nặng.

Trẻ dùng kháng sinh sớm thường:

Sinh ra từ mẹ có chỉ số BMI cao.
Được sinh mổ – vốn liên quan đến thay đổi vi sinh đường ruột. Sớm tiếp xúc môi trường bệnh viện hoặc có tiền sử nhiễm trùng nặng.
Có nguy cơ ăn dặm sớm hoặc được nuôi dưỡng khác biệt.
Sống trong môi trường có thói quen ăn uống – vận động không tối ưu.
Những yếu tố này đều có thể độc lập làm tăng nguy cơ béo phì. Do vậy, nếu trẻ tăng cân về sau, không thể đơn giản kết luận rằng "kháng sinh là thủ phạm".

Bên cạnh đó, bác sĩ cũng phải cân nhắc "sai lệch do chỉ định điều trị": trẻ dùng kháng sinh vì nhiễm trùng, và chính bệnh lý nền hoặc điều kiện chăm sóc sau điều trị có thể ảnh hưởng đến cân nặng, chứ không phải bản thân thuốc.

Nên dùng kháng sinh đúng bệnh, đúng liều, tránh lạm dụng

Theo các chuyên gia nhi khoa, kháng sinh vẫn là công cụ quan trọng và đôi khi mang tính sống còn. Vấn đề không nằm ở việc dùng kháng sinh, mà là:

Dùng đúng bệnh
Đúng liều – đúng thời gian
Tránh lạm dụng khi không cần thiết

Nhiều bệnh thường gặp ở trẻ như cảm lạnh, viêm mũi họng, viêm phế quản nhẹ… vốn do virus gây ra, nhưng không ít trường hợp vẫn bị kê kháng sinh hoặc tự mua kháng sinh.

Các bác sĩ khuyến cáo phụ huynh nên hiểu rõ rằng: không phải cứ bệnh là cần kháng sinh. Ngay cả khi trẻ sốt, khò khè hay ho kéo dài, kháng sinh vẫn chưa chắc là lựa chọn phù hợp.

Song song đó, chuyên gia cũng đề cập đến khả năng tương lai sẽ phát triển các biện pháp "khôi phục hệ vi sinh" sau điều trị kháng sinh, như sử dụng probiotic, prebiotic hoặc can thiệp dinh dưỡng. Tuy nhiên, các phương pháp này vẫn đang được đánh giá và chưa thể khuyến nghị rộng rãi.

Minh họa sự thay đổi hệ vi khuẩn đường ruột khi trẻ dùng kháng sinh sớm.

Phụ huynh nên làm gì?

Một số nguyên tắc quan trọng giúp giảm thiểu rủi ro từ việc dùng kháng sinh sớm:

1. Trao đổi rõ với bác sĩ về lý do kê đơn

Hỏi xem trẻ có thực sự cần kháng sinh không. Nếu là virus, bác sĩ có thể đề xuất theo dõi và điều trị triệu chứng thay vì dùng thuốc kháng khuẩn.

2. Tránh tự ý mua kháng sinh

Việc tự ý dùng thuốc, uống sai liều hoặc dùng lại đơn cũ không chỉ tăng nguy cơ kháng thuốc mà còn ảnh hưởng đến hệ vi sinh của trẻ.

3. Tôn trọng thời gian và liều điều trị

Nếu đã được kê đơn, nên cho trẻ dùng đủ liệu trình. Việc dừng thuốc quá sớm hoặc dùng thiếu ngày có thể khiến vi khuẩn chưa bị loại bỏ hoàn toàn và làm tăng nguy cơ tái phát.

4. Nuôi dưỡng lành mạnh sau điều trị

Tăng cường thực phẩm giàu chất xơ hòa tan, sữa chua hoặc thực phẩm lên men giúp hỗ trợ hệ vi sinh phục hồi.

5. Theo dõi cân nặng và phát triển của trẻ

Cha mẹ nên chú ý tốc độ tăng cân sau 2–3 tháng điều trị kháng sinh nhiều đợt, đặc biệt ở trẻ dưới 1 tuổi.

Kháng sinh có thật sự gây béo phì?

Câu trả lời ngắn gọn là: chưa thể khẳng định, nhưng đủ bằng chứng để cần thận trọng.

Kháng sinh có thể góp phần làm biến đổi hệ vi sinh trong giai đoạn quan trọng, từ đó ảnh hưởng đến cân nặng và chuyển hóa lâu dài. Tuy nhiên, đây chỉ là một mảnh ghép trong bức tranh phức tạp của béo phì trẻ em — nơi di truyền, dinh dưỡng, lối sống và môi trường xã hội đều giữ vai trò quan trọng.

Sử dụng kháng sinh một cách hợp lý, có chỉ định rõ ràng, vẫn là biện pháp tốt nhất để bảo vệ sức khỏe của trẻ. Bên cạnh đó, xây dựng chế độ dinh dưỡng – vận động phù hợp từ những năm đầu đời vẫn là yếu tố then chốt giúp trẻ duy trì cân nặng khỏe mạnh.

Bs. Trần Thu Nguyên