Từ ý chí cử tri đến thể chế hóa quyền lực địa phương

Nhân dân thị xã Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh góp ý Dự thảo Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp 2013 qua Phiếu xin ý kiến. Ảnh Bình Nguyên

Những nội dung sửa đổi không chỉ là “kỹ thuật thể chế” mà thực sự là bước điều chỉnh chiến lược về tổ chức bộ máy, phân cấp, phân quyền và trách nhiệm chính trị, phù hợp với bối cảnh đất nước đang trong quá trình chuyển đổi mô hình phát triển, tinh gọn bộ máy và số hóa nền hành chính.

Tôn trọng ý chí cử tri và Nhân dân

Không chỉ bộ máy chính quyền, mà mối quan hệ giữa chính quyền với Nhân dân - thông qua Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội - cũng được nâng tầm đáng kể trong lần sửa đổi này. Điều 9 của Hiến pháp sửa đổi đã khẳng định Mặt trận Tổ quốc là “cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân”, có quyền phản biện xã hội, giám sát và phản ánh kiến nghị của Nhân dân đến các cơ quan nhà nước.

Đây là một thay đổi quan trọng, thể hiện sự tiếp thu các kiến nghị của nhiều đại biểu Quốc hội, trong đó có các đại biểu là cán bộ Mặt trận, đoàn thể. Trước đây, vai trò giám sát của Mặt trận nhiều khi chưa được xem trọng đúng mức trong các quyết định chính quyền. Hiện nay, với việc thể chế hóa trách nhiệm phản hồi của chính quyền đối với kiến nghị từ Mặt trận, văn bản luật đã tạo hành lang pháp lý rõ ràng hơn để người dân giám sát chính quyền, làm nền cho chính quyền minh bạch, công khai và trách nhiệm hơn. Theo cử tri Đồng Thị Lý, thành phố Đà Nẵng, việc sửa đổi đã “tạo ra cơ chế pháp lý rõ ràng để Mặt trận và các tổ chức thành viên có vị thế xứng đáng, thực hiện được vai trò ‘cầu nối’ giữa Đảng, Nhà nước và Nhân dân”. Điều này không chỉ là sự ghi nhận vai trò giám sát, phản biện, mà còn là bảo đảm thể chế cho hoạt động đối thoại, đồng thuận xã hội và bảo vệ các nhóm yếu thế.

Đối với khoản 2 Điều 115, qua ý kiến của cử tri và Nhân dân, Quốc hội giữ nguyên quy định quyền chất vấn của đại biểu HĐND đối với Chánh án Tòa án nhân dân và Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân. Đây là nội dung quan trọng nhằm tăng cường tính giám sát, kiểm soát quyền lực, nâng cao vai trò của cơ quan dân cử tại địa phương. Điều này cũng phù hợp với mục đích của việc không tổ chức cấp huyện, xây dựng chính quyền địa phương hai cấp như Bộ Chính trị, Ban Bí thư chỉ đạo: xây dựng chính quyền gần dân, sát dân, phục vụ Nhân dân tốt nhất. “Nếu bỏ đi quyền này thì oan sai, người dân cơ sở như chúng tôi không biết kêu ai, nếu đại biểu giám sát cũng khó, chỉ có quyền chất vấn mới truy rõ được trách nhiệm thuộc về ai, nhất là khi bộ máy của Tòa, Viện được sắp xếp thành khu vực. Tôi cho rằng đây là việc tiếp thu thấu tình, đạt lý, hợp lòng dân” - ông Lê Hải Dương, phường Đức Thuận, thị xã Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh bày tỏ.

Một điểm được tiếp thu trong Nghị quyết sửa đổi Hiến pháp 2013 rất quan trọng, thể hiện sự tôn trọng quyền làm chủ của Nhân dân, đó là việc tiếp thu có chọn lọc, chỉ khi “trường hợp đặc biệt, cho phép chỉ định nhân sự không phải là đại biểu Hội đồng nhân dân giữ các chức danh Chủ tịch, Phó Chủ tịch, Trưởng các Ban của Hội đồng nhân dân ở đơn vị hành chính hình thành sau sắp xếp hoặc làm đại biểu Hội đồng nhân dân để hình thành Hội đồng nhân dân lâm thời ở các phường đang thực hiện mô hình chính quyền đô thị không tổ chức Hội đồng nhân dân”. Đây là sự tiếp thu phù hợp với thực tiễn và cũng không vi Hiến, thể hiện sự tôn trọng quyền làm chủ của Nhân dân trong việc lựa chọn, bầu ra người đại biểu dân cử đại diện cho ý chí, nguyện vọng của mình, việc “xé rào” đánh đồng tất cả là không nên - ông Nguyễn Đình Cường, thành phố Vinh, Nghệ An phân tích.

Không chỉ luật hóa, mà còn vận hành bằng thực tiễn sinh động

Ngoài xác định cấp chính quyền, nhiệm vụ và quyền hạn của chính quyền địa phương, Nghị quyết sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) vừa được thông qua còn đặc biệt nhấn mạnh cơ chế phân quyền, phân cấp, ủy quyền và giải trình - những nội dung vốn là “điểm nghẽn” trong hoạt động quản lý ở địa phương. Điều 11, 12, 13 Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) quy định nguyên tắc rõ ràng về thẩm quyền: nội dung nào thuộc địa phương thì để địa phương quyết, không xin - cho, không đùn đẩy.

Một trong những kiến nghị nổi bật từ cơ sở là yêu cầu tinh gọn chính quyền địa phương nhưng vẫn phải bảo đảm hiệu quả, hiệu lực quản lý và giữ được mối liên hệ mật thiết với nhân dân. Nội dung này được phản ánh đậm nét trong Điều 4 của Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) khi đặt ra các nguyên tắc hoạt động của bộ máy chính quyền: tinh gọn, hiệu năng, hiệu lực, hiện đại; đồng thời, gắn trách nhiệm giải trình với kiểm soát quyền lực. Nguyên tắc này xuất phát từ nhiều ý kiến cử tri cho rằng, bộ máy không chỉ cần giảm biên chế, mà còn phải giảm tầng nấc, rút ngắn quy trình hành chính nhưng vẫn “gần dân, sát dân, phục vụ dân”.

Đáng chú ý, việc chuyển đổi từ tổ chức chính quyền 3 cấp sang 2 cấp hành chính - không tổ chức cấp huyện - là nội dung cải cách được nhiều đại biểu tán thành, cho rằng đây là “bước đi dũng cảm nhưng cần thiết”. Các đơn vị hành chính của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam được tổ chức thành hai cấp, gồm tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và các đơn vị hành chính dưới tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương do luật định. Điều cốt lõi nhất là việc Nghị quyết tiếp thu trọn vẹn và khẳng định: “Việc thành lập, giải thể, nhập, chia, điều chỉnh địa giới đơn vị hành chính phải lấy ý kiến người dân địa phương và theo trình tự, thủ tục do Quốc hội quy định.”.

Cách phân cấp hành chính không chỉ đơn thuần là tinh gọn tổ chức, mà còn nhằm giảm tầng nấc, đẩy mạnh phân quyền cho cấp xã - nơi tiếp xúc trực tiếp với người dân. Việc tôn trọng lấy ý kiến Nhân dân về việc thành lập, giải thể, nhập, chia, điều chỉnh địa giới đơn vị hành chính là cần thiết, thể hiện quyền làm chủ của Nhân dân. Theo đại biểu Nguyễn Thùy, huyện Thạch Hà, Hà Tĩnh: Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) đã cụ thể hóa Hiến pháp sửa đổi và là một bước tiến mang tính lịch sử quan trọng. Đại biểu kỳ vọng các quy định của Luật sẽ được hiện thực hóa hiệu quả trong thực tiễn.

Việc Quốc hội tiếp thu, sửa đổi Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương trên nền tảng lắng nghe ý kiến Nhân dân đã khẳng định nguyên tắc “lấy dân làm gốc” trong toàn bộ hoạt động lập pháp. Đây không chỉ là sự điều chỉnh kỹ thuật thể chế, mà là cuộc cách mạng về tư duy tổ chức bộ máy nhà nước - gọn hơn nhưng mạnh hơn, sát dân và phục vụ dân hiệu quả hơn. Hai văn bản quan trọng được thông qua trong kỳ họp lần này đã thể hiện rõ phản hồi nghiêm túc của Quốc hội trước các kiến nghị, phản ánh từ cơ sở. Những điều chỉnh trong Hiến pháp và Luật Tổ chức chính quyền địa phương không chỉ phục vụ cho yêu cầu phát triển, mà còn là minh chứng sinh động cho một nền lập pháp biết lắng nghe, biết điều chỉnh và biết hành động vì Nhân dân.

Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi) quy định rõ vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn của HĐND và UBND cấp xã - điều trước đây chưa được quy định tương xứng với thực tiễn. Đáng chú ý là việc bổ sung cơ chế để Chủ tịch UBND cấp xã có thể quyết định những vấn đề vốn trước đây phải xin ý kiến huyện - điều được xem là “trao quyền thực chất” cho cấp chính quyền cơ sở. Tiếp đó là tăng cường nhân lực và thẩm quyền cho HĐND cấp xã. Cụ thể, Luật không đóng băng chức danh nào hoạt động chuyên trách mà tạo điều kiện cho địa phương quyết định cho phù hợp. Theo đề án nhân sự chính quyền cấp xã trình cấp trên phê duyệt, HĐND nhiều địa phương đang xây dựng có tối thiểu 3 đại biểu HĐND chuyên trách ở cấp xã (Phó Chủ tịch HĐND, Phó Trưởng các ban hoạt động chuyên trách). Ngoài ra, mỗi ban có công chức chuyên môn giúp việc. Đây là những căn cứ pháp lý cần thiết tháo “điểm nghẽn” hình thức được gắn cho HĐND cấp xã lâu nay.

Hồng Lam