UAV giao hàng giảm kẹt xe: Luật pháp phải dẫn đường cho công nghệ

Vừa qua, tại phiên thảo luận ở hội trường về dự án Luật Hàng không dân dụng Việt Nam (sửa đổi), đại biểu Nguyễn Hoàng Bảo Trân (đoàn TP.HCM) đã nêu luật hiện nay chưa có quy định rõ ràng về phương tiện bay không người lái (UAV) và hệ thống phương tiện bay không người lái (UAS).

Theo bà Trân, nội dung liên quan đến UAV trong dự thảo luật hiện rất hạn chế, chỉ xuất hiện ở phần “vận tải hàng không tầm thấp”, trong khi lĩnh vực này đang phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu.

Hiện mới chỉ có một số quy định rải rác trong các nghị định hoặc quyết định của Thủ tướng về quản lý vùng trời do Bộ Quốc phòng kiểm soát, chưa được ghi nhận trong Luật Hàng không dân dụng, vốn là “luật gốc” của ngành hàng không.

Kiến tạo tương lai Logistics đường không

Tình trạng ùn tắc giao thông kinh niên đang "ăn mòn" nền kinh tế Việt Nam, ước tính gây thiệt hại lên tới 6 tỷ USD mỗi năm cho TP.HCM và 1,2 tỷ USD cho Hà Nội.

Máy bay không người lái (UAV) đang mở ra một kỷ nguyên mới cho logistics đô thị, hứa hẹn một giải pháp đột phá để giảm thiểu con số khổng lồ này.

Tuy nhiên, tiềm năng này chỉ trở thành hiện thực khi được kiến tạo bởi một hành lang pháp lý đồng bộ, chặt chẽ. Nếu thiếu các quy định toàn diện về kỹ thuật, an toàn, an ninh và trách nhiệm pháp lý, UAV có thể nhanh chóng trở thành một mối nguy khó lường thay vì một giải pháp thông minh. Việt Nam cần nhanh chóng hoàn thiện khung pháp lý để "shipper trên không" này có thể cất cánh một cách an toàn, hiệu quả và có trách nhiệm.

Thiệt hại kinh tế hàng tỷ USD do tắc đường là áp lực khổng lồ lên tăng trưởng GDP và kìm hãm sự phát triển của thương mại điện tử và chuỗi cung ứng. UAV (drone) giao hàng xuất hiện như một lời giải đầy hứa hẹn vì khả năng giảm tải cho hệ thống giao thông mặt đất và mang lại tốc độ vận chuyển vượt trội.

Tuy nhiên, việc triển khai hàng ngàn thiết bị bay tầm thấp trên bầu trời đô thị cũng tiềm ẩn hàng loạt rủi ro nghiêm trọng: an toàn bay (tai nạn, cháy nổ), an ninh quốc gia (vận chuyển hàng cấm, khủng bố) và xâm phạm quyền riêng tư. Một khung pháp lý toàn diện không chỉ là điều kiện tiên quyết mà còn là rào chắn bảo vệ để kiểm soát và giảm thiểu tối đa các rủi ro này.

Máy bay không người lái phun thuốc phòng trừ châu chấu trên diện tích luồng lấy măng của người dân Quảng Bình. Ảnh: X.TIẾN

Kinh nghiệm từ thế giới

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy luật pháp luôn phải đi trước một bước. Tại các quốc gia tiên phong như Hoa Kỳ, Cục Hàng không Liên bang (FAA) đã xây dựng một hệ thống quy định toàn diện, tập trung vào ba trụ cột chính:

Quản lý Không phận và Cấp phép Tự động (U-Space): FAA thiết lập hệ thống LAANC cho phép cấp phép bay tự động, nhanh chóng tại không phận tầm thấp. Điều này cho phép kiểm soát lưu lượng và tích hợp an toàn UAV vào không phận hàng không truyền thống.

Bắt buộc Nhận dạng Từ xa (Remote ID): Quy định này yêu cầu tất cả UAV thương mại phải phát sóng dữ liệu nhận dạng (vị trí, người điều khiển) theo thời gian thực. Remote ID là công cụ pháp lý then chốt để bảo đảm an ninh, an toàn và trách nhiệm giải trình.

Tiêu chuẩn nghiêm ngặt cho bay ngoài tầm nhìn (BVLOS): Các hoạt động giao hàng quy mô lớn chỉ được cấp phép sau khi doanh nghiệp chứng minh được hoàn toàn khả năng Tự động Tránh va chạm (Sense-and-Avoid) của drone. Kinh nghiệm này cho thấy cần xây dựng một hệ sinh thái pháp lý hoàn chỉnh, bao trùm từ tiêu chuẩn kỹ thuật đến cơ chế bồi thường rõ ràng, tạo ra một lộ trình phát triển minh bạch và an toàn cho các nhà đầu tư.

Phân loại UAV: Nền tảng cho quy chuẩn kỹ thuật Việc phân loại UAV theo nguồn năng lượng và trọng tải là cơ sở quan trọng để thiết lập các tiêu chuẩn kỹ thuật phù hợp. Sự phân biệt này giúp luật pháp có thể áp dụng chính xác các quy định về kiểm định, bảo hiểm và trách nhiệm pháp lý.

Đối với UAV Điện (Pin): Ưu điểm của chúng là ít tiếng ồn, phát thải thấp và chi phí vận hành rẻ. Tuy nhiên, nhược điểm nằm ở thời lượng bay và tải trọng hạn chế. Điều này đòi hỏi các quy định phải tập trung vào tiêu chuẩn an toàn pin và khả năng chống quá nhiệt.

Đối với UAV Xăng/Hybrid: Loại này có khả năng bay lâu hơn và tải trọng lớn hơn, phục vụ cho các tuyến logistics phức tạp hơn. Đổi lại, chúng đòi hỏi các tiêu chuẩn an toàn cháy nổ nghiêm ngặt, quy trình bảo dưỡng phức tạp hơn, và kiểm soát chặt chẽ về tiếng ồn, khí thải. Sự khác biệt về rủi ro này khẳng định việc áp dụng "một khuôn" cho mọi loại UAV là không khả thi.

PGS.TS Ngô Hữu Phước, Phó Trưởng Khoa phụ trách Khoa Luật Kinh tế, Trường ĐH Kinh tế Luật, ĐHQG TP.HCM

Sáu trụ cột của hành lang pháp lý UAV tại Việt Nam Để UAV thương mại cất cánh an toàn và hiệu quả, khung pháp lý của Việt Nam cần tập trung quy định chi tiết sáu vấn đề cốt lõi sau:

1. Quy chuẩn Kỹ thuật và An toàn Nghiêm ngặt Mọi UAV thương mại phải trải qua quá trình kiểm định bắt buộc về kết cấu, động cơ, pin/nhiên liệu, và đặc biệt là khả năng tránh va chạm tự động (Sense-and-Avoid), chống cháy nổ. Các tiêu chuẩn này phải được phân cấp rõ ràng theo loại UAV.

2. Quản lý không phận tầm thấp (U-Space) và nhận dạng từ xa.

Cần thiết lập ngay một hệ thống quản lý không phận đô thị (U-Space) chuyên biệt để giám sát, phân luồng tuyến bay. Hệ thống phải tích hợp cơ chế Nhận dạng từ xa (Remote ID) để theo dõi thời gian thực vị trí, tốc độ, và có khả năng can thiệp khẩn cấp.

3.Tiêu chuẩn, điều kiện của người điều khiển

Người vận hành UAV thương mại phải đáp ứng các điều kiện nghiêm ngặt về năng lực, sức khỏe. Bắt buộc phải được đào tạo bài bản về kỹ thuật bay, quy tắc không phận, an toàn đô thị, xử lý sự cố và phải được cấp chứng chỉ hành nghề định kỳ.

4. Trách nhiệm pháp lý

Trong hoạt động UAV giao hàng, việc xác định rõ ai chịu trách nhiệm khi có thiệt hại là nền tảng để giải quyết mọi tranh chấp và bồi thường. Trách nhiệm dân sự cần được quy định rõ ràng đối với các bên liên quan:

Trách nhiệm của Doanh nghiệp Khai thác (Operator): Đây là bên chịu trách nhiệm chính và trực tiếp nhất đối với mọi hoạt động của đội bay UAV. Doanh nghiệp phải chịu trách nhiệm về thiệt hại gây ra đối với người, tài sản hoặc dữ liệu (như rò rỉ thông tin cá nhân) trong quá trình vận hành, kể cả khi lỗi thuộc về người điều khiển. Trách nhiệm này thường dựa trên nguyên tắc trách nhiệm tuyệt đối (strict liability) hoặc trách nhiệm do sơ suất (negligence), tùy thuộc vào quy định cụ thể của pháp luật.

Trách nhiệm của Người điều khiển (Remote pilot): Người điều khiển có trách nhiệm tuân thủ nghiêm ngặt các quy tắc bay, tuyến đường và quy trình an toàn. Nếu thiệt hại xảy ra do hành vi sơ suất hoặc vi phạm quy tắc của người điều khiển, họ phải chịu trách nhiệm liên đới theo luật dân sự và có thể bị thu hồi chứng chỉ.

Trách nhiệm của chủ sở hữu UAV (Owner): Trong trường hợp chủ sở hữu không phải là doanh nghiệp khai thác, trách nhiệm của họ cần được làm rõ, đặc biệt về vấn đề bảo trì kỹ thuật và đảm bảo UAV đủ điều kiện an toàn bay. Xử lý Vi phạm An ninh/An toàn:

Pháp luật Hành chính: Áp dụng xử phạt hành chính đối với các vi phạm quy tắc bay (bay sai tuyến, sai độ cao, không có chứng chỉ).

Pháp luật Hình sự: Cơ quan điều tra và tòa án cần có thẩm quyền xử lý các hành vi phạm nghiêm trọng liên quan đến an ninh quốc gia (sử dụng UAV cho mục đích khủng bố, vận chuyển ma túy) hoặc các hành vi gây ra thiệt hại nghiêm trọng về người do cố ý hoặc vô ý.

5. Đầu tư đồng bộ cơ sở hạ tầng Hệ thống droneport (cảng UAV), trạm sạc/tiếp nhiên liệu, và trung tâm giám sát chỉ huy cần được quy hoạch và xây dựng đồng bộ. Các cơ sở dành cho UAV xăng/hybrid phải tuân thủ các quy định phòng cháy chữa cháy đặc biệt.

6. Lộ trình thử nghiệm có kiểm soát Các tuyến giao hàng bằng UAV cần được triển khai thí điểm tại một số khu vực được kiểm soát chặt chẽ trước khi mở rộng diện rộng. Giai đoạn này nhằm đánh giá toàn diện về tính an toàn, hiệu quả vận hành và tác động xã hội.

Triết Lý dẫn đường cho tương lai đô thị Để biến UAV giao hàng từ một tiềm năng thành một giải pháp thực tế, Việt Nam cần sớm ban hành một Nghị định chuyên biệt về UAV thương mại, học hỏi kinh nghiệm quốc tế.

Văn bản này phải là xương sống, phân loại rõ ràng UAV, xây dựng bộ tiêu chuẩn kỹ thuật chi tiết, thiết lập hệ thống quản lý không phận U-Space và Remote ID tại các đô thị lớn, và quy định rõ về bảo hiểm, trách nhiệm pháp lý, cũng như chuẩn hóa công tác đào tạo, cấp chứng chỉ.

UAV giao hàng không chỉ là cơ hội để giảm thiệt hại kinh tế hàng tỷ USD do ùn tắc, mà còn là bước đột phá để nâng cao hiệu quả logistics. Tuy nhiên, "luật pháp phải đi trước công nghệ" – đó là triết lý then chốt để đảm bảo UAV phát triển bền vững, đồng thời mở ra hướng đi minh bạch và an toàn cho tương lai đô thị thông minh tại Việt Nam.

PGS-TS NGÔ HỮU PHƯỚC, Phó trưởng khoa phụ trách khoa Luật Kinh tế, Trường ĐH Kinh tế-Luật (ĐHQG TP.HCM)