Vasep khuyến nghị doanh nghiệp Việt trước sự cố tôm Indonesia nhiễm phóng xạ

Tháng 8/2025, Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) đã phát hiện đồng vị phóng xạ Cesium-137 trong một lô tôm chế biến có xuất xứ từ Indonesia, sản xuất tại nhà máy PT Bahari Makmur Sejati (BMS) ở gần khu công nghiệp Cikande (Java). Đây là khu vực được cho là có dấu hiệu ô nhiễm phóng xạ lan rộng, khiến nhà chức trách Indonesia mở cuộc điều tra khẩn cấp và phát hiện hơn 20 cơ sở trong vùng có dấu vết nhiễm Cs-137.

Sau phát hiện này, FDA đã ban hành lệnh siết chứng nhận nhập khẩu bắt buộc đối với các lô hàng tôm và thủy sản từ những khu vực có nguy cơ, có hiệu lực từ cuối tháng 10/2025. Quyết định này lập tức gây ra làn sóng chấn động trong ngành tôm Indonesia - quốc gia xuất khẩu tôm lớn thứ tư thế giới, chiếm khoảng 6% tổng xuất khẩu toàn cầu và là nguồn cung chiếm gần 60% lượng tôm nhập khẩu của Mỹ từ khu vực Đông Nam Á.

Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (Vasep) cho biết, chỉ trong vài tuần sau sự cố, các nhà nhập khẩu Mỹ đồng loạt tạm dừng đơn hàng, nhiều lô tôm bị trả về hoặc giữ lại kiểm nghiệm bổ sung. Theo dữ liệu trong 8 tháng đầu năm 2025, Indonesia xuất khẩu 137.647 tấn tôm, đạt giá trị khoảng 1,18 tỷ USD, riêng tháng 8 chỉ đạt 14.862 tấn, giảm 19% so với cùng kỳ năm 2024.

Sau khi thông tin phóng xạ bị phát hiện, lượng đặt hàng chế biến giảm 30 - 35%, giá nguyên liệu nội địa sụt tới 35%, khiến chuỗi cung ứng gần như tê liệt. Nhiều doanh nghiệp chế biến buộc phải cắt giảm công suất, người nuôi mất đầu ra, trong khi các nhà máy phải chi thêm hàng chục nghìn USD cho mỗi lô hàng để đáp ứng yêu cầu kiểm nghiệm phóng xạ của FDA.

“Về trung hạn, Indonesia đối mặt nguy cơ mất uy tín thương mại nghiêm trọng, đặc biệt tại thị trường Mỹ, nơi vốn đòi hỏi tiêu chuẩn vệ sinh an toàn cao nhất. Ngay cả khi chính phủ hoàn tất việc khử nhiễm và được phép tái xuất, việc khôi phục niềm tin người mua có thể kéo dài cả năm. Các nhà nhập khẩu có xu hướng chuyển đơn hàng sang những quốc gia được đánh giá an toàn và minh bạch hơn”, Vasep đánh giá.

Sự cố phóng xạ ở Indonesia không chỉ là cú sốc nội địa mà còn khiến chuỗi cung ứng tôm toàn cầu rung chuyển. Nguồn cung giảm đột ngột làm thị trường Mỹ thiếu hụt ngắn hạn, trong khi giá tôm chế biến cao cấp có xu hướng tăng nhẹ. Ngược lại, ở Indonesia, giá tôm nguyên liệu giảm mạnh do doanh nghiệp không tiêu thụ được hàng.

Từ quý II/2026, nếu Indonesia hoàn tất khử nhiễm và tái xuất thành công, Vasep dự báo thị trường có thể ổn định trở lại. Dù vậy, chi phí tuân thủ và kiểm định sẽ ở mức cao hơn trước, dẫn đến giá tôm thành phẩm toàn cầu có thể tăng nhẹ 5 – 8%. Xu hướng tiêu dùng cũng sẽ dịch chuyển rõ rệt sang sản phẩm chế biến sâu, truy xuất minh bạch, và có chứng nhận an toàn.

Khi người mua Mỹ cần nguồn thay thế nhanh, những quốc gia có năng lực chế biến như Ấn Độ, Ecuador và Việt Nam, chứng nhận đầy đủ và hệ thống kiểm soát chất lượng mạnh sẽ dễ dàng giành lại thị phần mà Indonesia để lại.

Tuy nhiên, sự cố này cũng khiến các quy định nhập khẩu toàn khu vực bị siết chặt hơn. Nhiều nhà nhập khẩu Mỹ, EU có thể sẽ mở rộng phạm vi kiểm tra phóng xạ và hóa chất cho tất cả sản phẩm tôm từ các nguồn cung. Điều này đồng nghĩa với việc chi phí kiểm nghiệm, giấy tờ và thời gian thông quan sẽ tăng trên phạm vi toàn cầu.

Trước diễn biến này, Vasep khuyến nghị doanh nghiệp tôm Việt Nam cần chủ động biến khủng hoảng thành cơ hội.

Thứ nhất, cần triển khai kiểm nghiệm chủ động ở cấp chuỗi cung ứng, đặc biệt là vùng nuôi, kho lạnh và nhà máy chế biến. Việc có sẵn hồ sơ kiểm nghiệm quốc tế được công nhận sẽ giúp doanh nghiệp dễ dàng vượt qua các rào cản kỹ thuật mới.

Thứ hai là đẩy mạnh xuất khẩu sản phẩm giá trị gia tăng. Khi niềm tin về an toàn được củng cố, các sản phẩm chế biến sâu như tôm nấu chín, tôm tẩm bột, tôm tẩm vị… sẽ là phân khúc hấp dẫn và có biên lợi nhuận cao hơn, đồng thời ít bị ảnh hưởng bởi quy định kiểm định khắt khe áp dụng với hàng tươi nguyên liệu.

Thứ ba là đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Trong khi Mỹ là thị trường tiềm năng nhất hiện nay, việc song song mở rộng sang EU, Nhật Bản, Canada và Trung Quốc sẽ giúp doanh nghiệp Việt tránh phụ thuộc và giảm rủi ro khi một thị trường siết chặt quy định.

Hồng Ân