Vì sao Jorge Luis Borges không muốn viết tiểu thuyết?

Jorge Luis Borges là tên tuổi xuất sắc của văn học Mỹ Latinh. Ảnh minh họa: The Times.

Nếu có một trường phái văn chương căn cứ trên mật độ ý nghĩa của tác phẩm thì ta có thể chia ra làm hai kiểu: Văn chương cô đặc và văn chương luễnh loãng.

Văn chương cô đặc, xưa nay có nhiều, ví dụ như thơ Đường. Nhà thơ Thanh Tịnh đã từng nói: “Cơm nhiều mà máu ít, dâu nhiều mà tơ ít, ấy là thơ Đường”. Nghĩa là muốn nhấn mạnh sự cô đọng hàm súc của nghệ thuật, có khi chỉ vài chữ, vài câu mà ý nghĩa viết ra đến mấy chục trang giấy vẫn chưa hết.

Từ ngữ được chắt lọc, tinh luyện công phu, không thể bỏ đi từ nào và cũng khó thêm vào từ khác. Đó là thứ văn cô đặc như keo, thả vào nước là tỏa ra nhuốm màu cả bể. Thơ Haiku của Nhật cũng vậy, chỉ vài câu mà ở những bài xuất sắc, ý thơ tỏa ra mênh mông với sự liên tưởng và dư âm. Ở đây, ngoài cái khuôn khổ về thể loại buộc người viết phải tuân theo nguyên tắc kiệm lời tối đa thì sự rèn luyện về nghệ thuật, ý tưởng và suy ngẫm đóng vai trò quyết định trong chất lượng tác phẩm. Lời thơ đã hết từ lâu mà ý thơ và trường liên tưởng vẫn mở ra một khoảng vời vợi, mênh mang. Lấy một ví dụ khác từ Lý Bạch với bài Tĩnh dạ tứ (Cảm nghĩ trong đêm thanh tĩnh)

Đầu giường ánh trăng rọi,/Mặt đất như phủ sương./Ngẩng đầu nhìn trăng sáng,/Cúi đầu nhớ cố hương. (Bản dịch của Nam Trân)

Chỉ đọc chậm và suy nghĩ một chút đã thấy ngay bài thơ xứng đáng là kiệt tác thơ Đường với sự cô đọng và hàm súc rất cao, chỉ mấy chục chữ mà nói được nhiều điều.

Thế giới văn xuôi, cũng có những bậc thầy mẫu mực về cô đặc. Ta nhớ đến J. Borges. Borges tin rằng một truyện ngắn có thể không thừa một dấu phẩy, ví dụ như truyện của Kipling. Chính vì quan niệm như vậy, Borges không/không thể viết tiểu thuyết vì ông muốn kiểm soát từng chữ, từng dấu phẩy. Borges thú nhận rằng với tiểu thuyết, ông bị choáng ngợp bởi không gian và quá nhiều nhân vật.

Cũng vì quan niệm như vậy, văn chương của Borges rất tinh luyện về từ ngữ và ý tưởng với một dung lượng vừa phải. Vì sự công phu nghề nghiệp như vậy, Borges là một trong những nhân vật hiếm hoi khi tác phẩm vừa được công bố đã được xếp ngay vào hàng kinh điển.

Chekhov là ví dụ khác của trường phái cô đọng, truyện của ông cơ bản đều ngắn nhưng ý nghĩa của chúng lại rộng mở, giống như một phiên bản ngụ ngôn về triết lí nhân sinh và muôn mặt đời sống xã hội.

Cô đặc là sự dồn nén câu chữ và ý tưởng. Từ ngữ, chi tiết nào cũng mang một nhiệm vụ, thông điệp nhất định, kể cả các dấu câu cũng dự phần vào quá trình này. Cả tác phẩm là một kết cấu chặt chẽ và tinh luyện, không có từ thừa, ý thừa, các dấu câu được đặt ở những vị trí chuẩn xác hoặc mang ý đồ riêng, tác phẩm hướng đến sự toàn bích ở từng chi tiết nhỏ.

Uông Triều/ Trần Lê Books & NXB Văn học