Vua Hàm Nghi là họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam?
Trung tuần tháng 11/2024, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã diễn ra lễ tiếp nhận tác phẩm hội họa tiêu biểu của Vua Hàm Nghi có tên 'Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)' và ra mắt cuốn sách 'Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong - Nghệ sĩ ở Alger' do TS. Lịch sử nghệ thuật Amandine Dabat - hậu duệ đời thứ 5 của Vua Hàm Nghi biên soạn.
Theo những thông tin được bà Amandine Dabat tiết lộ, chúng ta có cơ sở để tin rằng, không phải Lê Văn Miến mà Vua Hàm Nghi mới chính là họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam.
Trở về “ngôi nhà nghệ thuật” ở quê hương
Tác phẩm “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” hiện đang được trưng bày ở phòng chuyên đề số 9 - hệ thống trưng bày thường xuyên của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, bên cạnh những tác phẩm của các họa sĩ hàng đầu Việt Nam như Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí... Bức tranh sơn dầu “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” do Vua Hàm Nghi sáng tác năm 1908, thể hiện quang cảnh đồng quê gần nhà ông ở Algiers - nơi ông bị lưu đày suốt phần đời sau khi bị buộc phải rời xa Tổ quốc.
Đây là một tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Vua Hàm Nghi với phong cảnh hoàng hôn dưới góc nhìn ngược sáng và là một trong những tác phẩm mang tính biểu tượng nhất của vua Hàm Nghi. Sử dụng phong cách chấm họa ảnh hưởng từ các họa sĩ Pháp vào cuối thế kỷ 19, tác giả đã làm nổi bật màu sắc rực rỡ đầy rung cảm của buổi chiều tà.
Nhận xét về tranh phong cảnh của vua Hàm Nghi, TS. Lịch sử nghệ thuật Nora Taylor đã viết: “Phong cảnh của Algeria trong tranh của Hàm Nghi được xem là sự kết nối đến nguồn cội với tư cách là một người đang khao khát trở về quê hương...”.
Năm 1926, bức tranh này đã được triển lãm tại phòng trưng bày Mantelet-Colette Weil ở Paris, với tựa đề “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” ký tên là Tử Xuân. Đây vốn là cái tên Vua Hàm Nghi được gọi khi còn nhỏ và ông đã sử dụng làm tên gọi trong suốt cuộc đời mình.
Tháng 11/2024, bức tranh chính thức được gia đình Vua Hàm Nghi lựa chọn để trao tặng Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cùng với thời điểm ra đời phiên bản tiếng Việt của cuốn sách “Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong - Nghệ sĩ ở Alger” với mong muốn công chúng Việt Nam và du khách quốc tế có cơ hội được chiêm ngưỡng tác phẩm nghệ thuật của vị “Hoàng đế bị lưu đày” trong “ngôi nhà nghệ thuật” ngay tại chính quê hương nơi mà ông chưa một ngày nguôi ngoai nỗi nhớ.
Tại buổi lễ tiếp nhận tác phẩm “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” do nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật, TS. Amandine Marie Anne Dabat trao tặng, ông Nguyễn Anh Minh, Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cho rằng:
“Việc tiếp nhận và trưng bày “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” bức tranh có ý nghĩa rất lớn đối với Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam nói riêng, và với nền mỹ thuật Việt Nam nói chung. Điều đó thể hiện thái độ trân trọng và ghi nhận nghĩa cử của gia đình Vua Hàm Nghi hồi hương tác phẩm hội họa của nhà vua yêu nước, đồng thời tôn vinh những tấm lòng hảo tâm hiến tặng tác phẩm nghệ thuật cho bảo tàng. Tác phẩm “Những sườn đồi ở Deli Ibrahim (Algiers)” không chỉ bổ sung, làm giàu thêm cho bộ sưu tập của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, mà còn là nguồn tư liệu quý giá cho những nhà nghiên cứu lịch sử mỹ thuật cận - hiện đại Việt Nam cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20”.
Họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam?
Tiến sĩ lịch sử nghệ thuật Amandine Marie Anne Dabat là hậu duệ đời thứ 5 của vua Hàm Nghi. Bà là chắt gái của công chúa Như Lý - con gái của vua Hàm Nghi. Là Tiến sĩ lịch sử nghệ thuật (Đại học Sorbonne), Thạc sĩ Việt Nam học (Đại học Paris 7-Diderot), vào năm 2015 bà đã bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Viện Lịch sử Nghệ thuật Quốc gia Pháp (tại Paris) với đề tài liên quan đến cụ cố ngoại của mình với tên gọi “Hàm Nghi: Hoàng đế lưu vong - Nghệ sĩ ở Alger”.
TS. Amandine Marie Anne Dabat cho biết: “Ngay sau khi bảo vệ luận án tiến sĩ của mình, Bảo tàng Cernuschi tại Paris đã liên hệ với tôi để đưa các tác phẩm của Vua Hàm Nghi vào bộ sưu tập của họ. Bà Anne Fort, người phụ trách bộ sưu tập nghệ thuật Việt Nam tại bảo tàng này đã thông báo rằng, Vua Hàm Nghi hiện đã được công nhận là một họa sĩ Việt Nam. 5 tác phẩm của Hàm Nghi bao gồm hai bức tranh sơn dầu trên vải, hai bức tranh phấn và một tác phẩm điêu khắc, đã được đưa vào bộ sưu tập của Bảo tàng Cernuschi vào năm 2020...”.
Đồng thời, luận án Tiến sĩ của bà đã được phát triển thành cuốn sách cùng tên và đã có phiên bản tiếng Việt đã được phát hành tại Việt Nam. Đây là một công trình nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của vua Hàm Nghi, trong vai trò một vị vua yêu nước và là một nghệ sĩ tài hoa trong thời gian ông sống lưu vong tại Pháp và Algeria. Cuốn sách giúp bạn đọc Việt Nam hiểu rõ toàn bộ bối cảnh ra đời của tác phẩm của Vua Hàm Nghi, từ đó đánh giá đúng vị trí của bức tranh này trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam.
Lịch sử mỹ thuật hiện đại Việt Nam ghi nhận, Lê Văn Miến là họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam với tác phẩm sơn dầu có tên “Bình văn”. Nhưng theo lời chia sẻ của TS. Amandine Marie Anne Dabat cho biết: “Giáo sư Nora Taylor, trong một bài viết về Vua Hàm Nghi trong cuốn catalogue của triển lãm về Vua Hàm Nghi tổ chức tại Bảo tàng Nghệ thuật châu Á ở Nice (Pháp) vào năm 2022, đã nhấn mạnh rằng, cho đến nay, Lê Văn Miến là họa sĩ hiện đại đầu tiên của Việt Nam với bức tranh sơn dầu đầu tiên của ông, mang tên “Bình văn” được vẽ trong khoảng thời gian từ 1898 đến 1905. Giáo sư Nora Taylor nhận xét rằng, khi vẽ bức tranh đầu tiên của mình vào năm 1889, Vua Hàm Nghi đã đi trước họa sĩ Lê Văn Miến một bước. Giống như họa sĩ Lê Văn Miến, Vua Hàm Nghi cũng đã được đào tạo về mỹ thuật ở nước ngoài: họa sĩ Lê Văn Miến được đào tạo tại Paris còn vua Hàm Nghi học vẽ ở Algérie...”.
Suốt cuộc đời lưu đày ở Algérie, xa quê hương tổ tiên, Vua Hàm Nghi đã tìm thấy trong nghệ thuật một không gian tự do mà ông không có được trong cuộc sống hàng ngày. Vì lý do này, ông không tìm cách để làm cho mình được biết đến và cũng không lập trường phái riêng. Tuy nhiên, những phản hồi tích cực từ báo chí thời bấy giờ về những cuộc triển lãm hiếm hoi của ông, cùng với sự đón nhận nồng nhiệt từ các nghệ sĩ, cho thấy ông là một nghệ sĩ khiêm tốn nhưng được đồng nghiệp công nhận.
Trong một bức thư của Judith Gautier (nhà thơ, tiểu thuyết gia nổi tiếng) gửi Vua Hàm Nghi vào tháng 6/1904 đã viết: “Thưa Ngài, hôm nay, tôi đã xem triển lãm của Ngài, và tôi không thể kìm nén mà phải ngay lập tức thốt lên niềm vui về ấn tượng sâu sắc mà nó đã để lại cho tôi. Ngài là một nghệ sĩ, một nghệ sĩ đích thực, và tôi muốn viết ra điều này... Cùng với tình cảm lớn lao của tôi, tôi cũng gửi tới Ngài sự ngưỡng mộ lớn lao và tôi hôn bàn tay sáng tạo của ngài...”.
Trong thời gian bị lưu đày (từ năm 1888), Vua Hàm Nghi được họa sĩ Marius Reynaud đào tạo về mỹ thuật từ năm 1889. Marius Reynaud dạy ông tại nhà riêng ở Algiers, theo mô hình Trường Mỹ thuật ở Paris, hai lần một tuần trong hơn 15 năm. Ông học các kỹ thuật vẽ tranh sơn dầu, phấn màu, nghệ thuật vẽ chân dung, nghiên cứu khỏa thân, phong cảnh, tĩnh vật, cảnh quan kiến trúc... Vua Hàm Nghi cũng được Léon Fourquet đào tạo về điêu khắc từ năm 1895 ở Algiers, sau đó ông được Auguste Rodin đào tạo từ năm 1899 ở Paris hai năm một lần vào 3 tháng hè.
Ông đã trưng bày các tác phẩm của mình 3 lần ở Paris vào các năm: 1904 tại Bảo tàng Guimet (phấn màu khô), 1909 tại Phòng trưng bày Devambez (bản vẽ), 1926 tại Phòng trưng bày Mantelet - Colette Weil (12 tranh phấn màu, 38 tranh sơn dầu, 8 tác phẩm điêu khắc). Trước khi tạ thế (1944), ông đã để lại một gia tài đồ sộ về nghệ thuật bao gồm 91 bức tranh và các tác phẩm điêu khắc khác. Nhiều tác phẩm của ông được giới nghệ thuật biết đến qua các cuộc đấu giá và triển lãm tại Pháp.