Vươn tầm di sản Xứ Lạng

Chuyên gia UNESCO chụp ảnh lưu niệm cùng nghệ nhân và các em học sinh tại hang Thẩm Khuyên - Thẩm Hai, xã Tân Văn, điểm du lịch nằm trong tuyến số 2 vùng Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn

CVĐC toàn cầu UNESCO Lạng Sơn được chính thức công nhận vào tháng 4/2025 với diện tích hơn 4.800 km². Đây là thành viên thứ 4 của mạng lưới Công viên địa chất toàn cầu UNESCO tại Việt Nam, sau Đồng Văn, Cao Bằng, Đắk Nông. Công viên hội tụ 38 điểm di sản tiêu biểu về địa chất, địa mạo, khảo cổ và văn hóa, phản ánh hành trình tiến hóa 500 triệu năm của Trái đất qua hệ thống núi đá vôi, hóa thạch cổ, hang động kỳ vĩ và các di chỉ khảo cổ học quý giá. Giá trị nổi bật của công viên là sự hội tụ đầy đủ 6 loại hình di sản văn hóa phi vật thể, tạo nên không gian văn hóa Xứ Lạng đa dạng, thống nhất, mang đậm bản sắc địa phương.

Lợi thế từ hệ thống di sản

Lạng Sơn là vùng đất giàu bản sắc với nhiều loại hình nghệ thuật dân gian đặc trưng, trong đó nổi bật là hát Then của dân tộc Tày, Nùng – di sản được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Ngoài ra, các làn điệu sli, lượn, páo dung, xắng cọ cùng 9 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như Lễ hội Trò Ngô, Lễ hội Ná Nhèm, Lễ cấp sắc của người Dao… tạo nên nền tảng văn hóa phong phú, góp phần quan trọng vào phát triển du lịch văn hóa và du lịch cộng đồng. Ngoài ra, các tri thức dân gian về nghề thủ công (như làm tinh dầu hồi, cao khô) và kỹ thuật canh tác (như trồng na Chi Lăng, hồng Bảo Lâm) cũng là những tài sản vô giá, gắn kết mật thiết với hệ thống di sản địa chất và cảnh quan thiên nhiên nơi đây.

Tiến sĩ Trịnh Hải Sơn, Trưởng tiểu ban Chuyên môn về CVĐC toàn cầu Việt Nam nhận định: Các ngôi đền tiêu biểu của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Lạng Sơn phần lớn đều nằm trong vùng lõi của CVĐC. Đây là tiềm năng lớn để phát triển loại hình du lịch tâm linh gắn với xây dựng, phát huy hiệu quả hoạt động của CVĐC toàn cầu UNESCO Lạng Sơn. Lạng Sơn là một trong số ít nơi hội tụ đầy đủ giá trị về địa tầng cổ đại, hóa thạch quý hiếm, di tích khảo cổ và bản sắc văn hóa dân tộc phong phú. Đây là một mô hình mẫu cho việc kết hợp giữa bảo tồn và phát triển, giữa địa chất học và sinh kế cộng đồng.

Chuyên gia UNESCO trải nghiệm các điệu hát Then, đàn tính tại hang Thẩm Khuyên - Thẩm Hai, điểm du lịch nằm trong tuyến số 2 vùng Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Lạng Sơn

Sự kết hợp hài hòa giữa lịch sử hình thành thế giới tự nhiên, cảnh quan địa chất và sự đa dạng về văn hóa cùng tín ngưỡng thờ Mẫu đã định hình các tuyến du lịch tại đây với chủ đề “Dòng chảy sự sống nơi miền đất thiêng”. Hiện tại, CVĐC Lạng Sơn đã hình thành 4 tuyến du lịch (khám phá thế giới thượng ngàn; hành trình về miền biên giới; cuộc sống dân dã nơi trần thế; khám phá thủy cung) với 38 điểm tham quan đang được triển khai.

Tại vùng Bắc Sơn, các khối đá vôi khổng lồ tồn tại như chứng tích của quá trình kiến tạo địa chất hàng triệu năm. Ở Na Dương, các lớp trầm tích chứa đầy hóa thạch của loài hà mã, tê giác, cá sấu cổ… thể hiện rõ nét sự chuyển mình của hệ sinh thái qua các thời kỳ.

Đặc biệt, dấu tích con người tiền sử được tìm thấy ở Hang Thẩm Khuyên - Thẩm Hai với bằng chứng về sự hiện diện của con người cách đây hơn 500.000 năm. Nền văn hóa Bắc Sơn - đã đi vào sách giáo khoa - cùng văn hóa Mai Pha khoảng 4.000 năm trước, phản ánh bước tiến từ đời sống hang động sang định cư nông nghiệp, gốm sứ và hình thành cộng đồng. Bên cạnh đó là hệ thống hang động, hố sụt, suối ngầm chưa được khám phá hết, mở ra cơ hội lớn cho nghiên cứu khoa học và phát triển du lịch sinh thái.

Bảo tồn và phát huy di sản

Thời gian qua, tỉnh đã tập trung triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển CVĐC.

Ông Lưu Bá Mạc, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết: Thực hiện Đề án Bảo tồn di sản địa chất, phát triển và quản lý mạng lưới CVĐC ở Việt Nam đã được phê duyệt tại Quyết định số 1590 ngày 9/9/2014 của Thủ tướng Chính phủ, việc xây dựng CVĐC Lạng Sơn là bước đi cụ thể, cần thiết nhằm bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử, tự nhiên; bảo vệ môi trường, phát triển du lịch và giáo dục định hướng tương lai.

Theo đó, từ năm 2024 đến nay Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã và đang triển khai xây dựng ba làng văn hóa truyền thống gồm: làng đá Thạch Khuyên; thôn Lân Châu và làng du lịch cộng đồng Quỳnh Sơn (Bắc Quỳnh) – được đầu tư như mô hình điểm, trong đó chú trọng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa phi vật thể như hát then, sli, lượn, múa sư tử, bảo tồn nghề thêu, dệt trang phục truyền thống, các tri thức dân gian.

Đặc biệt, làng du lịch cộng đồng Quỳnh Sơn, xã Bắc Sơn, điểm du lịch nằm trong vùng CVĐC toàn cầu UNESCO Lạng Sơn vừa được vinh danh là “Làng du lịch tốt nhất thế giới năm 2025”, mở ra cơ hội vàng cho du lịch cộng đồng phát triển mạnh mẽ.

Song hành với hạ tầng, yếu tố con người được đặc biệt chú trọng. Những lớp truyền dạy then, sli, lượn; chính sách hỗ trợ nghệ nhân và đội văn nghệ truyền thống không chỉ giúp lưu giữ di sản, mà còn tạo động lực để thế hệ trẻ tiếp nối mạch nguồn văn hóa. Đặc biệt từ đầu năm 2025 đến nay, Trung tâm Văn hóa tỉnh đã thành lập 10 câu lạc bộ sinh hoạt văn hóa dân gian dân tộc (gồm hát then, sli, múa sư tử) tại một số trong vùng CVĐC trên địa bàn tỉnh. Trước khi thành lập, các câu lạc bộ được truyền dạy các kiến thức, thực hành trình diễn một số loại hình sinh hoạt văn hóa dân gian và được đầu tư trang phục, dụng cụ phục vụ sinh hoạt và biểu diễn với tổng chi phí hỗ trợ gần 1 tỷ đồng.

Việc nắm giữ di sản đã được thế hệ trẻ nhận thức rõ, em Dương Thị Khánh Ly, xã Bắc Sơn chia sẻ: Em đã học đàn tính được hơn 3 năm nay. Ngoài việc có thể đánh đàn tính, hát then, múa chầu, em còn thêm hiểu biết về bản sắc văn hóa của dân tộc mình hơn. Em tin rằng việc nắm giữ được di sản văn hóa phi vật thể quý báu của dân tộc sẽ góp phần vào việc xây dựng và phát triển CVĐC Lạng Sơn.

Định hướng trong giai đoạn mới

Để tiếp tục quản lý, bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị của CVĐC toàn cầu UNESCO Lạng Sơn, Ban Thường vụ Tỉnh ủy đã ban hành Nghị quyết số 223, ngày 30/5/2025 với tầm nhìn và các mục tiêu chiến lược đến năm 2035. Theo nghị quyết, Lạng Sơn hướng đến một mô hình phát triển mở, xác định du lịch là ngành kinh tế mũi nhọn, với mục tiêu đón 6 triệu lượt khách du lịch vào năm 2030 và 9 triệu lượt khách vào năm 2035. Mục tiêu bảo tồn cũng được đặt ra rõ ràng: phấn đấu lập hồ sơ xếp hạng ít nhất 6 điểm, khu di tích, và có ít nhất 1 điểm nằm trong danh sách Di sản địa chất quốc tế của Liên hiệp Khoa học Địa chất Quốc tế (IUGS) vào năm 2030.

Bà Phạm Thị Hương, Trưởng phòng Quản lý CVĐC Lạng Sơn, Trung tâm Xúc tiến, Đầu tư Thương mại và Du lịch tỉnh, cho biết: Tỉnh đang tập trung triển khai nhiệm vụ xây dựng và phát triển CVĐC giai đoạn 2026 – 2030, hướng tới khai thác tối đa lợi thế về cảnh quan, hệ sinh thái và văn hóa bản địa. Đặc biệt, hiện nay chúng tôi đã và đang thực hiện một số giải pháp như: nâng cao nhận thức và trách nhiệm của toàn xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ, về bảo tồn và phát huy giá trị CVĐC; tập trung huy động, lồng ghép và sử dụng hiệu quả các nguồn lực xã hội...

Nỗ lực bảo tồn và lan tỏa giá trị văn hóa còn được thể hiện qua ấn phẩm "Bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể trong vùng Công viên địa chất Lạng Sơn" do Phó Giáo sư - Tiến sĩ Vương Toàn và ông Nguyễn Phúc Hà, Chủ tịch Hội Văn học Nghệ thuật đồng biên soạn, được Nhà xuất bản Thông tin và Truyền thông phát hành. Cuốn sách không chỉ mang giá trị học thuật mà còn là lời kêu gọi cộng đồng cùng chung tay bảo tồn và phát huy di sản, gắn kết văn hóa với phát triển du lịch bền vững.

Việc CVĐC Lạng Sơn được công nhận là CVĐC toàn cầu UNESCO là một niềm tự hào lớn, khẳng định vị thế và tiềm năng phát triển của tỉnh. Với chiến lược phát triển mở, tập trung khai thác tối đa lợi thế về địa chất gắn liền với bản sắc văn hóa phi vật thể đặc sắc, Lạng Sơn đang hướng tới một mô hình phát triển bền vững, không chỉ nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân mà còn trở thành một điểm đến hấp dẫn, có trách nhiệm trong mạng lưới CVĐC toàn cầu.

TUYẾT MAI - HOÀNG HIẾU