Xử lý hàng hóa ùn ứ ở cửa khẩu: Đâu là giải pháp căn cơ?

Tại sao nhiều loại hoa quả của Việt Nam phải xuất qua đường tiểu ngạch?

Phóng viên (PV): Để tránh tình trạng ùn tắc container tại các cửa khẩu biên giới phía Bắc, Cục Xuất nhập khẩu đã nhiều lần khuyến nghị doanh nghiệp, người dân đẩy mạnh xuất khẩu từ hình thức tiểu ngạch sang hình thức chính ngạch. Vậy đâu là những điểm khác biệt của hai hình thức này thưa ông?

Ông Trần Thanh Hải, Phó cục trưởng Cục Xuất nhập khẩu, Bộ Công Thương.

Ông Trần Thanh Hải: Tại các văn bản quy phạm pháp luật tại Việt Nam như Luật Thương mại, Luật Quản lý ngoại thương cho đến các Nghị định 69/2018/NĐ-CP hướng dẫn Luật Quản lý ngoại thương, Nghị định 14/2018/NĐ-CP về thương mại biên giới đều không có định nghĩa chính thức thế nào là xuất khẩu chính ngạch, tiểu ngạch.

Vì vậy, người ta chỉ hiểu về chính ngạch, tiểu ngạch thông qua một số đặc điểm của mỗi loại hình.

Chính ngạch thường là những giao dịch có hợp đồng và các chứng từ thương mại (hóa đơn, vận đơn, kiểm dịch, C/O, ...); khối lượng hàng hóa lớn, giá trị cao; thanh toán qua ngân hàng; giao hàng qua cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu chính.

Còn tiểu ngạch thì thường không có hợp đồng hoặc không đầy đủ các chứng từ thương mại; khối lượng hàng hóa ít, giá trị thấp; thanh toán tiền mặt, hàng đổi hàng; giao hàng qua cửa khẩu phụ, lối mở.

Tuy nhiên, cần lưu ý những đặc điểm trên chỉ là tương đối, có những lô hàng tiểu ngạch nhưng khối lượng cũng không hề nhỏ, hoặc vẫn có thể thanh toán qua ngân hàng.

Có thể thấy, chính ngạch, tiểu ngạch gắn liền với hoạt động thương mại biên giới (hay còn gọi là biên mậu) trên đất liền, mà ở đây chủ yếu là biên giới với Trung Quốc. Trong hoạt động thương mại với các đối tác khác (Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản, Hàn Quốc...), sẽ không thấy nhắc đến các khái niệm này.

PV: Vậy tại sao hoa quả cứ phải qua cửa khẩu phụ Tân Thanh (Lạng Sơn) mà không phải qua cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị (Lạng Sơn), thưa ông?

Ông Trần Thanh Hải: Chúng ta biết rằng, trong khi hầu hết các loại hàng hóa tiêu dùng được tự do thông thương thì riêng các loại hoa quả, trái cây cần phải được chính quyền mỗi nước cho phép thì mới được nhập khẩu. Lý do là các hàng hóa này cần phải đảm bảo an toàn thực phẩm, an toàn kiểm dịch.

Cho đến nay, Trung Quốc mới chỉ chính thức cho phép nhập khẩu 9 loại trái cây của Việt Nam, đó là: xoài, mít, thanh long, chuối, chôm chôm, vải, nhãn, dưa hấu, măng cụt. Nói cách khác, chỉ 9 loại trái cây trên mới được nhập khẩu chính ngạch qua cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị. Còn những loại không có tên ở trên, trong đó có những loại mà Việt Nam rất dồi dào, như na, bưởi, chanh leo, roi, mận, sầu riêng, vú sữa... buộc phải đi qua các cửa khẩu phụ.

Phía Trung Quốc có điều tiết rõ ràng thông qua chính sách thuế phí, theo đó hoa quả, trái cây nếu không đi qua cửa khẩu quốc tế Hữu Nghị thì sẽ phải đi qua cửa khẩu phụ Tân Thanh (phía bên Trung Quốc gọi là Pò Chài). Thương nhân Trung Quốc cũng tập trung ở đó để nhận hàng, do vậy phía Việt Nam có muốn giao ở cửa khẩu phụ khác như Cốc Nam, Na Hình cũng khó thực hiện.

Bình thường, cửa khẩu phụ Tân Thanh mỗi ngày thông quan được khoảng 250 - 300 xe. Nếu vì chống dịch hay lý do gì đó, phía Trung Quốc siết chặt kiểm soát, thời gian thông quan lâu hơn thì con số trên sẽ giảm xuống.

PV: Ông có thể lý giải vì sao hàng hóa ùn ứ thường là nông sản, chủ yếu là trái cây, mà không phải là hàng hóa nào khác?

Ông Trần Thanh Hải: Do đặc điểm sản xuất của chúng ta là sản xuất nhỏ. Trái cây đem lên biên giới phía Bắc chủ yếu là dưa hấu, thanh long, xoài, mít, vú sữa, sầu riêng... đều là những thứ quả trồng nhiều ở các tỉnh từ Quảng Nam trở vào. Các loại trái cây này đều trồng ở các hộ gia đình, nhà vườn, sau đó thuê xe chở lên biên giới, hoặc là bán cho thương lái thu gom và thương lái chở lên biên giới.

Gọi là xuất khẩu, nhưng hình thức bán hàng cũng giống như ở chợ. Xuất khẩu mà chưa biết người mua hàng bên kia biên giới là ai. Một xe chở dưa hấu khi sang đến Pò Chài sẽ được thương lái Trung Quốc đến xem, mặc cả, lựa ra những quả còn tốt thì lấy, quả nào thối thì vứt lại... Cách mua bán bấp bênh như thế, nhiều yếu tố rủi ro như thế nên những lúc vào mùa trái cây chín rộ (đầu tháng 4 và cuối tháng 11), chúng ta lại thấy tại Lạng Sơn những dòng xe xếp hàng dài trên đường vào cửa khẩu.

Xe chở hàng hóa ùn ứ tại khu vực cửa khẩu tỉnh Lạng Sơn, chờ nhiều ngày nhưng chưa thể thông quan. Ảnh: Vtv.vn

Đàm phán để mở rộng danh sách trái cây được nhập khẩu chính ngạch

PV: Câu chuyện ùn ứ nông sản tại biên giới phía Bắc là câu chuyện không còn mới. Vậy đâu là giải pháp căn cơ để chấm dứt tình trạng trên, thưa ông?

Ông Trần Thanh Hải: Một mặt chúng ta cần vận động, tập huấn cho người nông dân, thương lái (thực chất là doanh nghiệp nhỏ) thiết lập quan hệ khách hàng lâu dài với đối tác bên kia biên giới để tránh tình trạng mua bán được chăng hay chớ. Bên cạnh đó, rất cần có những doanh nghiệp lớn, đủ mạnh, có thể đứng ra đặt hàng nông dân sản xuất, sau đó bao tiêu sản phẩm.

Những doanh nghiệp này sẽ hướng dẫn nông dân sản xuất theo quy trình mới, phù hợp với nhu cầu khách hàng, áp dụng truy xuất nguồn gốc, sử dụng chỉ dẫn địa lý, xây dựng thương hiệu. Cũng chính những doanh nghiệp đó sẽ có đủ năng lực để ký kết hợp đồng với các doanh nghiệp phân phối ở bên kia biên giới, sử dụng phương thức vận chuyển quy mô lớn như đường biển, đường sắt để tối ưu chi phí. Như vậy, nông dân không phải vừa lo sản xuất, vừa lo bán hàng, doanh nghiệp cũng có thể đưa hoạt động xuất khẩu trái cây vào nề nếp.

Thực chất hiện nay những doanh nghiệp như vậy đã có, nhưng số lượng chưa nhiều. Trong khi chờ đợi các doanh nghiệp xuất khẩu trái cây lớn thêm và nhiều lên, rất cần vai trò của chính quyền địa phương trong việc hỗ trợ nông dân, thương lái. Bài học tiêu thụ vải của Bắc Giang, Hải Dương, xoài, nhãn của Sơn La là những minh chứng rất rõ một khi chính quyền vào cuộc, đồng hành cùng nông dân thì việc tiêu thụ nông sản không phải là quá khó khăn.

Ngoài ra, cũng còn rất nhiều việc khác phải làm. Việc cấp bách là đẩy mạnh đàm phán với Trung Quốc để mở rộng danh sách trái cây được nhập khẩu chính ngạch, ngoài 9 loại đã nêu ở trên, nếu không thì sầu riêng, na, bưởi, chanh leo, roi, mận vẫn mãi chỉ đi qua cửa khẩu phụ.

Cũng giống như sân bay, cảng biển, cửa khẩu là một hạ tầng hết sức trọng yếu trong chuỗi logistics quốc tế. Các cửa khẩu biên giới lại thường nằm ở địa hình núi đồi, diện tích mặt bằng hạn chế. Vì vậy, bên cạnh việc đầu tư mở rộng hạ tầng cửa khẩu, cần phải giảm tải cho cửa khẩu bằng việc xây dựng hệ thống trung tâm logistics lùi vào trong nội địa.

Các trung tâm logistics này không chỉ có kho mát, kho lạnh để bảo quản, sơ chế nông sản trước khi xuất khẩu mà còn là địa điểm kiểm tra, thông quan hàng hóa. Hàng sau khi thông quan chỉ việc niêm phong, đưa lên cửa khẩu để xuất qua biên giới, giảm bớt thời gian, quy trình làm thủ tục thông quan tại cửa khẩu.

Với các giải pháp đồng bộ như vậy, xuất khẩu nhiều loại nông sản sẽ dần trở thành chính ngạch.

PV:Trân trọng cảm ơn ông!

VŨ DUNG (thực hiện)