Xứng tầm di sản - Kỳ I: Bản giao hòa giữa niềm tin dân gian và nghệ thuật

Thực hành then hình thành, gắn bó với đời sống của người Tày, Nùng. Với mỗi người trong cộng đồng, then không chỉ là điểm tựa tinh thần xuyên suốt các chặng đường của cuộc đời, mà còn là không gian kết nối giữa niềm tin dân gian và nghệ thuật. Trong những lời ca, tiếng tính và nghi lễ, then lưu giữ nhiều giá trị văn hóa dân gian đặc sắc.

Người dân thôn Chi Ma, xã Mẫu Sơn biểu diễn hát then đàn tính tại ngày hội đại đoàn kết toàn dân tộc

Thực hành then của người Tày, Nùng Lạng Sơn là nét sinh hoạt văn hóa truyền thống với các hệ thống nghi lễ, là dịp để con cháu báo công với tổ tiên, thần linh đã phù hộ cho một mùa làm ăn suôn sẻ, tốt đẹp. Thực hành then đang tồn tại ở hai dạng chính: then nghi lễ – then cổ (hay còn gọi là then tín ngưỡng) và then mới (cải biên, sáng tác dựa trên làn điệu then cổ, được sân khấu hóa với mục đích biểu diễn).

Từ hình thức tín ngưỡng dân gian

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa, then có nghĩa là Thiên (trời), hát then là hát những câu hát của trời. Then Lạng Sơn tùy theo dân tộc và trường phái còn được phân chia thành các nhóm, dòng then khác nhau, cụ thể là: then Tày và then Nùng. Then Tày và then Nùng Lạng Sơn đều sử dụng để diễn tả biểu hiện nội dung văn học có cốt truyện dài, ngắn khác nhau; đều là loại hình diễn xướng dân gian thường được tổ chức trong nhà, phù hợp với tính chất êm dịu, nhẹ nhàng, ấm cúng, do vậy các bước tiến hành giai điệu, tiến trình phát triển giai điệu tương đối giống nhau. Bên cạnh những điểm chung trên then Tày và then Nùng có một số điểm khác biệt, đơn cử như giai điệu âm nhạc trong then Nùng có phần linh hoạt, nhịp điệu tiết tấu nhanh, khỏe hơn then Tày...

Hiện nay, then Lạng Sơn vẫn còn hội tụ tương đối đầy đủ các làn điệu như: tò mạy, khảm hải, tàng nặm, suôi lừa, tàng bốc, khẩu tu vua, pây tàng, pây mạ, khỏa quan, khao sluông, mủa chầu... Đây chính là yếu tố làm nên sự đa dạng phong phú và hấp dẫn của then Tày, Nùng Lạng Sơn so với then ở các địa phương khác trong khu vực.

Nghi thức “Tẳng tưởng” (đón tướng) trong Đại lễ lẩu then thăng sắc của thầy then Lã Viết Mạnh, phường Tam Thanh

Then tín ngưỡng trên địa bàn tỉnh phân bố ở hầu khắp các xã, phường trong tỉnh, với các vùng then tiêu biểu như Thất Khê – Tràng Định; Na Sầm – Văn Lãng; Bắc Sơn – Bình Gia; Văn Quan – Điềm He… Mỗi vùng có đặc điểm riêng của làn điệu âm nhạc và mang đậm bản sắc, sự độc đáo của vùng đó trong các cuộc then. Cùng đó, các nghệ nhân then còn được chia theo các dòng, trường phái khác nhau như: then Văn, then Võ, then Xếp, then Pháp, then Quạt… Giữa các dòng then có những điểm tương đồng và nét riêng biệt, song điểm chung là tất cả nghệ nhân then các trường phái đều hướng theo tôn chỉ “cứu nhân độ thế”, mang lại sự bình an, gắn kết cộng đồng dân tộc.

Ông Hoàng Văn Páo, Chủ tịch Hội Di sản văn hóa tỉnh cho biết: Then tín ngưỡng ở Lạng Sơn bao gồm một số loại hình như lẩu then; then cầu mong; then chúc tụng; then cầu mùa… Trong đó, lẩu then là nghi lễ quan trọng nhất. Nghi lễ này được tiến hành rất cầu kỳ, với sự tham gia của nhiều thầy then cùng trường phái (dòng then). Lễ lẩu then đầu tiên trong sự nghiệp thực hành then của một nghệ nhân sẽ là lẩu khai quang (cấp sắc), tiếp đó lần lượt là lẩu tăng binh mã, lẩu khao sluông (phu đò), lẩu cầu an (cầu bình an), lẩu cáo lão, lẩu chuộc binh. Thầy then được phong hàm, chức tước theo số dải mũ (số lẻ), thường cao nhất là 15 dải.

Theo nhiều tài liệu nghiên cứu, thực hành then được hợp thành bởi nhiều yếu tố, trong đó, nghệ nhân là yếu tố quan trọng, giữ vị trí trung tâm của việc lưu giữ và trao truyền di sản then. Nhiệm vụ của họ là thực hành các nghi lễ, chuyển tải những thông điệp của trần gian tới thần linh thông qua việc đàn và hát. Vì vậy, người làm then trước hết phải là người có khả năng đàn hát, đồng thời rất am hiểu văn hóa và các thủ tục tiến hành các nghi lễ tín ngưỡng dân tộc.

Trên địa bàn tỉnh hiện có 617 nghệ nhân then, gần 900 thầy mo, tào liên quan đến then. Định kỳ hằng năm các nghệ nhân then vẫn tiếp tục duy trì, thực hành thường xuyên các nghi thức, nghi lễ trong các ngày lễ, ngày tết, các phong tục tập quán truyền thống của đồng bào Tày, Nùng. Đặc biệt, trong then nghi lễ các nghệ nhân đã truyền dạy hướng dẫn 10.000 người đệ tử theo học. Qua đó, góp phần bảo tồn, giữ gìn, phát huy thực hành then tại Lạng Sơn và một số tỉnh lân cận.

Nghệ nhân ưu tú Hoàng Thị Phun (Then Ngọc), sinh năm 1959, dân tộc Tày, khối Bắc Nga, phường Kỳ Lừa cho biết: Để trở thành người làm then thì gia đình phải có dòng dõi, truyền thống thực hành then, có năng khiếu âm nhạc (đàn và hát), phải được làm lễ cấp sắc và trải qua quá trình nỗ lực học hỏi, rèn luyện. Năm 1994, tôi bắt đầu theo học then, đến năm 1995, tôi được làm lễ lẩu then khai quang cấp sắc và bắt đầu hành nghề. Từ đó đến nay, tôi đã trải qua rất nhiều kỳ đại lễ lẩu then thăng sắc, năm 2018, tôi đã được cấp 15 dải mũ, là “chức phẩm” cao nhất trong dòng then của tôi.

Có thể nói, then được hình thành và phát triển từ rất lâu đời, gắn bó chặt chẽ trong đời sống tinh thần của đồng bào Tày, Nùng Lạng Sơn. Cùng với sự phát triển của xã hội, ngày nay, then không chỉ tồn tại ở không gian thiêng là các nghi lễ cầu phúc, cầu an tại các làng bản Tày, Nùng mà then còn được làm mới phục vụ văn hóa, văn nghệ.

Đến "món ăn tinh thần"

Theo tài liệu ghi chép lại, từ đầu thế kỷ 20, Lạng Sơn bắt đầu xuất hiện loại hình then mới, còn gọi là then văn nghệ. Vượt ra khỏi không gian thiêng của then tín ngưỡng, loại hình then mới được hình thành và phát triển từ phong trào đặt lời mới dựa trên chất liệu then cổ. Đó là những làn điệu được sử dụng trong cuộc sống hàng ngày để truyền tải tâm tư, tình cảm của người hát. Nội dung then mới cổ vũ cuộc kháng chiến, cổ động Nhân dân phát triển kinh tế, xây dựng đời sống văn hóa; ca ngợi tình yêu đôi lứa, tình nghĩa vợ chồng, tình yêu quê hương đất nước…

Loại hình nghệ thuật này phù hợp với nhu cầu hưởng thụ nghệ thuật của Nhân dân các dân tộc Tày, Nùng, do đó, mỗi khi tiếng tính, câu hát then cất lên luôn có sức lôi cuốn kỳ lạ, cổ động, khích lệ tinh thần người dân.

Nghệ nhân ưu tú Hoàng Thị Thúy, Chủ nhiệm Câu lạc bộ (CLB) Nộc Khảm Khắc xã Na Sầm cho biết: Để đổi mới các tiết mục biểu diễn của câu lạc bộ, tôi thường xuyên sáng tác các bài then mới dựa trên các làn điệu then cổ. Mỗi lần sáng tác, tôi thường căn cứ vào các sự kiện nổi bật, những đổi mới, chuyển biến tích cực của quê hương Văn Lãng trong mỗi thời điểm. Từ năm 2016 đến nay, tôi đã sáng tác hơn 20 bài then lời mới.

Hiện nay, then văn nghệ trở nên phổ biến trên địa bàn tỉnh. Trung bình mỗi năm, toàn tỉnh tổ chức 2 - 3 lớp truyền dạy cấp tỉnh, 10 -15 lớp truyền dạy cấp huyện, thành phố cũ, các CLB thu hút hàng trăm lượt học viên tham gia. Đồng thời từ năm 2022 đến nay, toàn tỉnh đã xây dựng 23 mô hình CLB văn hóa dân gian, trong đó có hát then.

Với sự phát triển không ngừng của các CLB hát then, đàn tính, những năm qua, then văn nghệ được đưa vào trình diễn trong hầu hết các buổi liên hoan, giao lưu văn nghệ, các chương trình văn hóa trên địa bàn tỉnh như: liên hoan hát then đàn tính, ngày hội văn hóa, thể thao và du lịch, lễ hội xuân, lễ hội hoa đào Xứ Lạng, các hoạt động giao lưu, đối ngoại văn hóa... Đáng chú ý, hiện nay, trên địa bàn tỉnh có gần 300 lễ hội lớn nhỏ, trong đó, nhiều lễ hội đã đưa hát then đàn tính biểu diễn và trở thành sản phẩm du lịch độc đáo như: lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ, lễ hội chùa Tam Thanh…

Ông Phùng Văn Muộn, Chủ tịch Hội Bảo tồn Dân ca tỉnh nhấn mạnh: Then văn nghệ đã góp phần đưa di sản then từ không gian tâm linh huyền bí đến với quần chúng Nhân dân, đặc biệt là giới trẻ. Qua đó, ngày càng có nhiều người hiểu, yêu mến và biết hát then, tạo sức lan tỏa rộng khắp trong cộng đồng. Đặc biệt, các bài then được đặt lời mới với nội dung ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương, đất nước và các chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước đã phát huy hiệu quả rõ nét, trở thành phương thức tuyên truyền sinh động, thiết thực.

Trong đời sống của đồng bào Tày, Nùng Lạng Sơn, dù là then tín ngưỡng hay then văn nghệ cũng có sự gắn bó mật thiết, không thể thiếu được. Then đã trở thành nét đẹp văn hóa, di sản quý báu góp phần làm giàu thêm cho tài nguyên văn hóa dân gian Xứ Lạng.

TUYẾT MAI - HOÀNG HIẾU