Yêu cầu hướng nghiệp trong kỷ nguyên AI

Tập huấn sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) trong xây dựng podcast tuyên truyền - đổi mới hướng nghiệp cho học sinh THPT tại Trường THPT A Lưới (TP Huế). Ảnh: NTCC

Trước làn sóng đó, nhà trường và đội ngũ làm công tác hướng nghiệp cần đổi mới tư duy, để hướng nghiệp không chỉ dừng lại ở “chọn nghề”, mà còn giúp học sinh hình thành năng lực học tập suốt đời và khả năng thích ứng với sự thay đổi của công nghệ.

Tác động của AI với giáo dục hướng nghiệp

Nhìn nhận ở khía cạnh tác động tích cực, ông Phạm Văn Giềng - Phó Hiệu trưởng Trường THCS-THPT Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 nhận định, trí tuệ nhân tạo mở ra nhiều cơ hội mới.

Nhiều lĩnh vực đang phát triển mạnh như công nghệ bán dẫn, dữ liệu lớn hay thiết kế sáng tạo số, nếu học sinh biết nắm bắt sẽ có lợi thế cạnh tranh lớn. AI giúp học sinh dễ dàng tiếp cận nguồn thông tin đa dạng, tham gia các khảo sát hướng nghiệp, tự khám phá năng lực bản thân chính xác hơn.

Tuy nhiên, sử dụng AI quá mức có thể khiến học sinh trở nên thụ động, giảm khả năng tư duy độc lập và phụ thuộc vào công cụ. Bên cạnh đó, trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nhiều ngành nghề sẽ biến mất hoặc thay đổi sâu sắc, khiến việc định hướng nghề nghiệp khó dự đoán hơn.

Hoạt động hướng nghiệp cho học sinh hiện nay phải chuyển sang làm rõ bản chất nghề nghiệp, xu hướng việc làm và năng lực cốt lõi để thích ứng thay vì chọn một nghề nào đó.

Để bắt nhịp với thời đại AI, ông Phạm Văn Giềng cho rằng, nhà trường cần tập trung phát triển cho học sinh các kỹ năng cốt lõi như kỹ năng số, năng lực tự học, tư duy phản biện, khả năng thích nghi.

Giáo viên cũng cần thay đổi tư duy dạy học, không chỉ sử dụng AI như công cụ hỗ trợ, mà còn hướng dẫn học sinh biết cách khai thác, sử dụng AI hợp lý trong học tập, định hướng nghề nghiệp.

Thách thức lớn nhất là làm sao giữ được vai trò chủ động của con người. Nếu không tỉnh táo, chúng ta sẽ để AI dẫn dắt thay vì làm chủ. Ngoài ra, do thế giới nghề nghiệp thay đổi liên tục, giáo dục hướng nghiệp phải mở rộng phạm vi và mang tính dự báo, giúp học sinh sẵn sàng thích ứng với những ngành nghề còn chưa hình thành hôm nay, nhưng sẽ xuất hiện trong thời gian tới. Hoạt động hướng nghiệp cần phải có “độ nhạy” cần thiết để định hướng cho người học.

“Chúng ta không nên chạy theo công nghệ, mà phải biết sử dụng công nghệ để làm việc hiệu quả hơn. Với giáo viên, điều quan trọng là giúp học sinh biến kiến thức thành tri thức và tri thức thành bản năng. Khi đó, hiểu biết mới thực sự thuộc về các em, giúp các em làm chủ tương lai trong một thế giới luôn thay đổi”, ông Phạm Văn Giềng chia sẻ.

Theo cô Phạm Nguyễn Trang Ngân - giáo viên Trường THPT A Lưới (TP Huế), trí tuệ nhân tạo đang làm thay đổi sâu sắc thị trường lao động và cách học sinh định hướng nghề nghiệp. Nhờ AI, học sinh có thể khám phá năng lực, sở thích của bản thân thông qua các công cụ gợi ý nghề nghiệp, mô phỏng ảo hay các khóa học trực tuyến được cá nhân hóa. Hướng nghiệp vì thế không còn là chương trình chung cho mọi học sinh, mà được “may đo” theo năng lực và tiềm năng riêng của từng em.

Để thích ứng với sự thay đổi này, nhà trường và giáo viên cần chuyển vai trò từ người truyền đạt kiến thức sang dẫn đường, hỗ trợ phát triển năng lực. Việc tích hợp AI trong dạy học và hướng nghiệp cần được đẩy mạnh; tổ chức các chuyên đề dạy học về “AI và nghề nghiệp tương lai”; trang bị cho học sinh kỹ năng số, năng lực tự học và đạo đức sử dụng công nghệ. Trong kỷ nguyên mới, giáo viên không chỉ là người học suốt đời, mà còn là “phiên dịch viên công nghệ”, giúp học sinh hiểu, lựa chọn và làm chủ tương lai nghề nghiệp.

“Khó khăn lớn nhất là khoảng cách tiếp cận công nghệ giữa các vùng miền và thiếu công cụ hướng nghiệp cá nhân hóa; đồng thời, giáo viên cần giữ được giá trị nhân văn, cảm xúc con người trong quá trình tư vấn hướng nghiệp. Giáo viên cần gắn hướng nghiệp vào môn học, khơi dậy đam mê, giúp học sinh biết học, biết cập nhật, biết tự điều chỉnh trong một thế giới luôn đổi thay”, cô Phạm Nguyễn Trang Ngân cho hay.

Để hướng nghiệp không chỉ là chọn nghề

“Tích hợp AI và chuyển đổi số vào công tác hướng nghiệp, giúp học sinh hình thành năng lực học tập suốt đời, thích ứng với thế giới việc làm liên tục biến đổi”. Khẳng định điều này, thầy Trang Minh Thiên - giáo viên Trường THPT Nguyễn Việt Dũng (TP Cần Thơ) cho rằng, thực hiện hiệu quả điều này, thầy cô cần chuyển đổi vai trò từ người truyền đạt kiến thức sang hướng dẫn, cố vấn và đồng hành cùng học sinh. Phương pháp giảng dạy tập trung phát triển tư duy phản biện, sáng tạo và kỹ năng mềm như hợp tác, giao tiếp, những năng lực mà trí tuệ nhân tạo khó có thể thay thế.

Thầy cô cũng cần thành thạo trong việc sử dụng các công cụ AI để cá nhân hóa việc học, thiết kế các bài học dựa trên dự án, đồng thời hướng dẫn học sinh về đạo đức và trách nhiệm khi ứng dụng công nghệ.

Cùng đó liên tục cập nhật năng lực công nghệ và tư duy hướng nghiệp mới, thường xuyên bồi dưỡng kỹ năng dữ liệu, kỹ năng AI, kỹ năng tư vấn ra quyết định nghề nghiệp cho học sinh trong bối cảnh thế giới việc làm không ngừng biến động.

Việc nắm bắt xu hướng nghề nghiệp mới - những ngành nghề đang xuất hiện, cũng như các lĩnh vực có nguy cơ bị thay thế hoặc hỗ trợ bởi công nghệ - sẽ giúp thầy cô đưa ra lời khuyên hướng nghiệp kịp thời, có cơ sở, đáng tin cậy.

Thầy Trang Minh Thiên cũng nhấn mạnh quan điểm: Hướng nghiệp không chỉ đơn thuần là chọn nghề, mà là quá trình giúp học sinh hiểu chính mình, phát triển năng lực học tập suốt đời và khả năng thích ứng.

Để làm được điều này, giáo viên cần chuyển đổi trọng tâm từ việc chọn một công việc cụ thể sang việc trang bị các năng lực nền tảng có thể chuyển đổi được. Mỗi thầy cô phải đổi mới quan niệm về hướng nghiệp, đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động hướng nghiệp.

Gợi ý đổi mới quan niệm về hướng nghiệp, theo thầy Trang Minh Thiên, giáo dục hướng nghiệp phải trở thành giáo dục phát triển năng lực tự định hướng - tự học - chuyển đổi nghề linh hoạt. Hướng nghiệp không chỉ là chọn một nghề để làm, mà là quá trình giúp học sinh hiểu bản thân, thế giới nghề nghiệp và chuẩn bị năng lực thích ứng lâu dài.

Hướng nghiệp phải gắn với phát triển kỹ năng thế kỷ 21: Tư duy phản biện, sáng tạo, giao tiếp, hợp tác, năng lực công nghệ và dữ liệu. Trong kỷ nguyên AI, “nghề nghiệp suốt đời” sẽ nhường chỗ cho “học suốt đời để thích ứng với nhiều nghề”.

Để đổi mới phương pháp và hình thức tổ chức hoạt động hướng nghiệp, nhà trường có thể triển khai các dự án học tập gắn với nghề nghiệp, tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tiễn thông qua kết nối với doanh nghiệp, trung tâm khởi nghiệp hay các phòng thí nghiệm ảo, giúp học sinh tiếp cận sớm môi trường nghề nghiệp thực tế.

Cùng đó, cần trang bị cho học sinh năng lực số và kỹ năng sử dụng AI như một công cụ hỗ trợ hiệu quả trong phân tích xu hướng nghề nghiệp, nhận diện khoảng trống kỹ năng của bản thân. Quan trọng hơn, giáo viên cần giúp học sinh hiểu cách sử dụng AI một cách có đạo đức, chủ động, chọn lọc, tránh lệ thuộc thụ động vào công nghệ.

Ông Phạm Văn Giềng đồng quan điểm hướng nghiệp không chỉ đơn thuần là chọn nghề. Nhưng để làm được, học sinh cần học cách đặt mục tiêu rõ ràng, lập kế hoạch, tìm kiếm thông tin, giải quyết vấn đề và tự đánh giá tiến bộ của bản thân.

Giáo viên nên xem công cụ AI như một phương tiện hỗ trợ thu thập, phân tích thông tin phục vụ công tác hướng nghiệp, chứ không thay thế vai trò con người. Hoạt động tư vấn cần được thực hiện trực tiếp và cá nhân hóa; vì chỉ qua sự tương tác, thấu hiểu, đồng hành của giáo viên mới có thể mang lại định hướng chính xác, phù hợp nhất cho từng học sinh.

Hiếu Nguyễn