85% sách báo, băng đĩa ở Việt Nam bị vi phạm bản quyền

Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia châu Á có tỷ lệ sử dụng nội dung vi phạm cao nhất, với mức thiệt hại ước tính khoảng 350 triệu USD/năm.

Tình trạng xâm phạm bản quyền, đặc biệt trong lĩnh vực sách, báo, băng đĩa và nội dung số, đang phổ biến tại Việt Nam. Nhiều người sử dụng nội dung mà không có ý thức xin phép hay trả tiền bản quyền. Trong khi đó, sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, đặc biệt là AI, đang khiến việc kiểm soát hành vi sao chép ngày càng phức tạp hơn.

Đây là một trong những nội dung trọng tâm được thảo luận tại hội thảo quốc tế do Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam (VIETRRO) tổ chức với sự tham gia của các tổ chức quốc tế như IFRRO (Liên đoàn Quốc tế các Tổ chức Quyền sao chép), cùng đại diện từ cơ quan quản lý, các nhà xuất bản, chuyên gia pháp lý và các đại học.

Hội thảo diễn ra trong hai ngày 22 và 23/10 tại TP.HCM nhằm chia sẻ kinh nghiệm quốc tế và tìm kiếm giải pháp tăng cường thực thi quyền sao chép tại Việt Nam, một vấn đề đang ngày càng nóng bỏng trong kỷ nguyên số.

"Còn một bước chân" để người Việt hiểu quyền sao chép

Mặc dù hành lang pháp lý về quyền sao chép tại Việt Nam đã có bước hoàn thiện quan trọng, việc thực thi trong thực tế vẫn gặp nhiều trở ngại. Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2022 và Nghị định 17/2023/NĐ-CP đã xác định rõ quyền sao chép là quyền tài sản, bao gồm cả bản sao điện tử, đồng thời quy định cơ chế “thông báo và gỡ bỏ” trên các nền tảng số.

Tuy nhiên theo ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch VIETRRO, tình trạng vi phạm quyền sao chép vẫn phổ biến và nghiêm trọng, đặc biệt trong môi trường số. Tỷ lệ vi phạm với sách, báo và băng đĩa lên tới 85-90% còn nhận thức xã hội về quyền sao chép vẫn chưa đồng đều. Việt Nam nằm trong nhóm 5 quốc gia châu Á có tỷ lệ sử dụng nội dung vi phạm cao nhất với mức thiệt hại ước tính khoảng 350 triệu USD/năm.

Ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam, phát biểu tại hội thảo.

Theo ông Quang, nguyên nhân nằm ở khó khăn trong việc chứng minh hành vi sao chép số, rào cản chi phí kiện tụng và năng lực thực thi còn hạn chế. Thị trường bản quyền chưa phát triển đủ mạnh trong khi các công nghệ mới như AI tiếp tục gây thêm áp lực.

Ông chia sẻ: “15 năm qua, chúng tôi không ngừng phấn đấu, vượt qua mọi khó khăn về cơ chế chính sách, thiên tai, dịch họa và khó khăn lớn nhất là về nhận thức xã hội trong lĩnh vực quyền liên quan của Luật Sở hữu trí tuệ, cụ thể là quyền sao chép. Chỉ còn một bước chân nữa là người dân sẽ hiểu quyền sao chép và sẽ thực hiện nó như một nghĩa vụ chính đáng của công dân Việt Nam".

Để cải thiện, ông đề xuất thành lập Trung tâm giám định bản quyền số, tăng cường phối hợp giữa các cơ quan thực thi, nâng cao năng lực tổ chức quản lý tập thể như VIETRRO và đẩy mạnh giáo dục cộng đồng. Mục tiêu dài hạn là hình thành văn hóa tôn trọng bản quyền, coi việc thực hiện quyền sao chép là một phần của trách nhiệm công dân trong nền kinh tế tri thức.

AI tấn công quyền sao chép

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI) đang đặt ra thách thức lớn cho việc bảo vệ quyền sao chép, đặc biệt trong bối cảnh các mô hình AI hiện đại ngày càng dựa nhiều vào dữ liệu có bản quyền.

Phát biểu tại hội thảo, bà Anita Huss-Ekerhult, Giám đốc điều hành Liên đoàn Quốc tế các Tổ chức Quyền sao chép (IFRRO), cảnh báo: “Bản quyền không chỉ là một rào cản pháp lý. Nó là nền tảng để sáng tạo, giáo dục và xã hội phát triển. Cấp phép bản quyền không chỉ đảm bảo người dùng được tiếp cận hợp pháp mà còn bảo vệ thu nhập chính đáng của người sáng tạo.”

Bà Anita Huss-Ekerhult, Giám đốc điều hành Liên đoàn Quốc tế các Tổ chức Quyền sao chép, cảnh báo mối nguy từ AI trong bối cảnh thực thi quyền sao chép.

Cũng theo bà, trả công công bằng cho người sở hữu bản quyền là yếu tố then chốt để duy trì động lực sáng tạo, phát triển tri thức và củng cố bản sắc văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh AI đang “âm thầm” khai thác khối lượng nội dung khổng lồ mà không có sự kiểm soát rõ ràng.

Bài toán đặt ra hiện nay không chỉ nằm ở công nghệ mà còn là cách mà luật pháp và thị trường bản quyền sẽ phản ứng với sự thay đổi. Nếu không có cơ chế kiểm soát hiệu quả, các ngành công nghiệp sáng tạo có nguy cơ bị khai thác miễn phí còn người dùng như học sinh, sinh viên, giáo viên... sẽ tiếp tục tiêu thụ nội dung trong vùng xám của pháp lý.

Theo bà Sarah Quỳnh Trần, đại diện IFRRO, việc sao chép các tác phẩm để huấn luyện AI là thực tế không thể phủ nhận và các cơ chế pháp lý hiện hành cần được điều chỉnh để đảm bảo sự công bằng giữa người sáng tạo, đơn vị khai thác.

Một trong những giải pháp đang được nhiều quốc gia áp dụng là mô hình cấp phép bản quyền tập thể thông qua các tổ chức trung gian về quyền sao chép. Mô hình này được xem là phương án phù hợp để xử lý việc sao chép ở quy mô lớn, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục, xuất bản và gần đây là AI, nơi nhu cầu sử dụng dữ liệu rộng và không dễ kiểm soát.

Thực tế, nhiều nền tảng AI hiện khai thác dữ liệu mà không có sự đồng ý rõ ràng từ tác giả. Trong khi đó, việc sử dụng ngoại lệ bản quyền còn thiếu minh bạch và khó kiểm soát. Khung pháp lý quốc tế, bao gồm Công ước Berne và các hiệp định liên quan, đều khẳng định quyền sao chép là quyền độc quyền đồng thời các ngoại lệ chỉ được áp dụng trong giới hạn chặt chẽ.

Đức An