Anh bộ đội Cụ Hồ vượt dòng thời gian trong sáng tác mỹ thuật

Tôn vinh ý chí quật cường và sứ mệnh lịch sử

Sáng tác mỹ thuật về đề tài "Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng" là nguồn cảm hứng của nhiều thế hệ họa sĩ, nhà điêu khắc trong và ngoài quân đội. Đặc biệt, trong những năm tháng kháng chiến giữ nước, các nghệ sĩ tạo hình đã coi việc cầm bút vẽ như cầm cây súng, cầm vũ khí chiến đấu. Mỹ thuật đã thực sự trở thành vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, góp phần cổ vũ, động viên quân và dân làm nên chiến thắng.

Tác phẩm “Đường lên Điện Biên” của họa sĩ Trần Khánh Chương.

Mỹ thuật thời chiến không chỉ ghi chép hiện thực mà còn tạo nên một hệ thống biểu tượng thị giác về ý chí quật cường của dân tộc. Trong suốt 30 năm chiến tranh (1945 - 1975) chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, ký họa chiến tranh đã trở thành thể loại chủ đạo của mỹ thuật Việt Nam, mang sứ mệnh truyền tải hiện thực nóng hổi. Do hoàn cảnh chiến tranh gian khổ, vật chất thiếu thốn, nhịp sống luôn biến động và phải di chuyển liên tục, các chất liệu đòi hỏi thời gian sáng tác lâu như sơn dầu hay sơn mài là không thể thực hiện. Ký họa trên giấy bằng bút chì, bút sắt, than, hoặc màu nước mới bắt kịp diễn biến của cuộc chiến.

Phần lớn tác giả của tranh ký họa chính là những người lính cầm bút vẽ, họ vẽ về chính cuộc sống của mình. Tình yêu hội họa, sự say nghề và lòng yêu nước ở họ là một, hoàn toàn tự nhiên như hơi thở. Các bức ký họa này mang giá của sinh tử và còn lưu giữ được không khí chiến tranh, tiếng đạn bom vang lên qua nét vẽ sau hàng chục năm. Họa sĩ đã vẽ cảm giác của mình trước cuộc sống chứ không phải tả chính xác, họ vẽ "cuộc sống gắn với bùn lầy, đá sỏi, bom đạn". Ký họa vì vậy trở thành một kiểu viết sử bằng tranh, lưu giữ ký ức.

Nói đến ký họa kháng chiến, không ai khác, đó là những tên tuổi họa sĩ được ghi vào trang sử hào hùng của dân tộc: Tô Ngọc Vân, Huỳnh Phương Đông, Cổ Tấn Long Châu, Nhất Tâm, Nguyễn Tấn Lực, Lê Duy Ứng… Các tác phẩm mỹ thuật thời kỳ kháng chiến đã khắc họa chân thực, sinh động hình ảnh người chiến sĩ trong chiến đấu, sinh hoạt, học tập và công tác. Qua đó, tinh thần yêu nước, ý chí quật cường và nghĩa tình quân dân được thể hiện rõ nét, trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho nhiều thế hệ nghệ sĩ.

Nhiều tác phẩm hội họa kinh điển đã ghi dấu ấn sâu đậm, như tranh sơn mài "Qua bản cũ" (1958) của Lê Quốc Lộc hay tranh sơn dầu "Sản xuất Chiến đấu Nuôi con" (1965) của Nguyễn Trọng Kiệm. Bên cạnh hình tượng chiến đấu, hội họa còn khắc họa những phút giây lãng mạn, thư giãn giữa chiến trường qua "Tiếng đàn bầu" của Sỹ Tốt hay "Những cô gái Trường Sơn" của Vũ Giáng Hương. Tác phẩm "Giặc đốt làng tôi" của Nguyễn Sáng và "Gặp nhau" của Mai Văn Hiến gây ấn tượng bởi bố cục cận cảnh: nhân vật chiếm trọn mặt tranh, giúp người xem cảm nhận trọn vẹn trạng thái cảm xúc.

Về chất liệu, sơn mài thời kháng chiến phát triển đa dạng với các phong cách riêng. Bức "Nghỉ chân bên đồi" của Tô Ngọc Vân sử dụng bố cục tam giác truyền thống, nhấn mạnh vẻ đẹp và tâm thế người lính. Trái lại, "Nhớ một chiều Tây Bắc" của Phan Kế An lại tổ chức bố cục dàn trải theo chiều ngang, khai thác triệt để ánh nắng chiều và không gian núi rừng trùng điệp, tôn lên vẻ đẹp hùng tráng của đoàn quân đang rảo bước qua lưng đèo.

Tranh lụa giai đoạn 1945 - 1975 có sự chuyển biến mạnh mẽ, rời khỏi vẻ ước lệ, mơ màng của giai đoạn trước để hướng vào đời sống hiện thực của sản xuất và đấu tranh giành độc lập. Nhiều tác phẩm tiêu biểu cho xu hướng này có thể kể đến: "Ghé thăm nhà" của Trọng Kiệm; "Sau giờ trực chiến" của Nguyễn Phan Chánh; cùng các tác phẩm "Hành quân qua Trường Sơn", "Bếp lửa Trường Sơn" của Vũ Giáng Hương.

Bên cạnh các tác phẩm hội họa, điêu khắc và đồ họa cũng góp phần thể hiện sinh động phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ” - đoàn kết, dũng cảm, kiên cường. Tiêu biểu có tượng compozit "Đồng đội" của Tạ Quang Bạo và tượng gỗ "Qua nhà" của Đại tá, Anh hùng LLVT nhân dân Lê Duy Ứng.

Giai đoạn 1945 - 1975, tranh cổ động giữ vai trò tiên phong trong tuyên truyền, trở thành vũ khí tinh thần sắc bén. Dòng tranh này phản ánh xuyên suốt tinh thần đoàn kết, yêu nước, ý chí quyết chiến - quyết thắng vì độc lập, tự do của dân tộc. Tiêu biểu và quen thuộc nhất có lẽ là tác phẩm "Bác cùng chúng cháu hành quân" của nhóm họa sĩ Huy Oánh - Nguyễn Thụ…

Mỹ thuật đương đại: Những hành động tỏa sáng và tinh thần phụng sự

“Bộ đội Cụ Hồ” từ lâu đã trở thành hình tượng tiêu biểu và giàu giá trị biểu trưng của Quân đội nhân dân Việt Nam. Đây là mẫu hình kết tinh lý tưởng chiến đấu vì độc lập, tự do của Tổ quốc và vì hạnh phúc của nhân dân, được Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định bằng 10 chữ vàng: “Trung với Đảng, hiếu với dân, sẵn sàng chiến đấu, hy sinh vì Tổ quốc”.

Bước vào thời kỳ đổi mới và hội nhập, hình tượng người chiến sĩ tiếp tục được bồi đắp và tỏa sáng trong đời sống xã hội, nhất là qua các nhiệm vụ huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu, bảo vệ chủ quyền biển đảo - biên giới và trong mối quan hệ gắn bó sâu nặng với nhân dân. Mỹ thuật đương đại vì vậy có thêm nhiều chất liệu sáng tạo để khắc họa vẻ đẹp tinh thần ấy, đồng thời khẳng định tính nhân văn và sức sống của đề tài lực lượng vũ trang trong nghệ thuật Việt Nam hiện nay.

Trong sáng tác mỹ thuật những thập niên gần đây, các họa sĩ thuộc nhiều thế hệ tiếp tục khai thác đề tài người chiến sĩ với ngôn ngữ tạo hình đa dạng, hướng tới giá trị biểu cảm và tính khái quát cao. Bố cục mở, màu sắc tiết giản và hình tượng mang tính biểu tượng được sử dụng để nhấn mạnh tinh thần yêu nước và ý chí kiên cường của người lính.

Sơn dầu vẫn là chất liệu chủ đạo để tái hiện hình tượng chiến sĩ trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Chùm tác phẩm "Tạm biệt đất liền", "Nơi đầu sóng", "Những cây phong ba", "Trường Sa tuyến đầu Tổ quốc", "Giữa đại dương mang tình thương quê nhà"… của Hồ Minh Quân là minh chứng rõ nét, khi khắc họa hình ảnh năm chiến sĩ hải quân lên đường ra Trường Sa với tinh thần lạc quan, quyết tâm nơi tuyến đầu biển đảo.

Sơn mài, với ưu thế về khả năng khái quát và biểu đạt cảm xúc, tiếp tục được khai thác theo hướng đổi mới. Tác phẩm "Cứu dân vùng lũ" của Trịnh Hoàng Tân thể hiện hình ảnh người chiến sĩ không quản khó khăn, sẵn sàng xả thân vì dân - qua đó làm nổi bật bản chất nhân văn sâu sắc của quân đội ta. Tranh lụa đem đến sắc thái nhẹ nhàng, giàu chất trữ tình.

Tác phẩm "Mùa xuân trên đảo" (2021) của Nguyễn Thị Thiền phác họa không khí rộn ràng nơi quân cảng trong những chuyến tàu đưa hàng Tết ra Trường Sa, cho thấy sự ấm áp trong quan hệ quân - dân. Đồ họa - khắc in tiếp tục chứng tỏ ưu thế trong diễn đạt thông điệp ngắn gọn, cô đọng.

Tác phẩm "Tình yêu hòa bình" của Nguyễn Thị Hải Hòa khắc họa hình ảnh người lính bế em bé nâng cánh chim bồ câu - biểu tượng của khát vọng hòa bình bền vững. Nhìn tổng thể, sự đa dạng về chất liệu và phong cách đã góp phần làm phong phú diện mạo mỹ thuật đương đại, đồng thời khẳng định sự thống nhất trong quan niệm sáng tác: tôn vinh hành động bảo vệ Tổ quốc và đề cao giá trị nhân văn trong mối quan hệ quân - dân.

Trong thực tiễn đời sống xã hội hôm nay, phẩm chất “Vì nhân dân quên mình” của Bộ đội Cụ Hồ tiếp tục được thể hiện sinh động và thuyết phục. Người lính trong thời bình luôn là lực lượng nòng cốt trong phòng chống thiên tai, cứu hộ - cứu nạn, giúp dân khắc phục hậu quả, ổn định đời sống. Những hình ảnh người lính chống chọi với thiên tai để cứu người, cứu tài sản cho nhân dân đã khẳng định rằng, trong thời kỳ đổi mới, Bộ đội Cụ Hồ không chỉ tỏa sáng trên thao trường hay nơi biên cương hải đảo, mà còn tỏa sáng trong đời sống thường ngày - nơi tinh thần phụng sự nhân dân được thể hiện bằng những hành động thiết thực, trách nhiệm và nhân văn.

Lời kết

Hình tượng Bộ đội Cụ Hồ, dù trong thời kỳ chiến đấu gian khổ (xưa) hay trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, giúp dân vượt qua thiên tai (nay), vẫn luôn là nguồn cảm hứng bất tận. Mỹ thuật tạo hình Việt Nam, với mảng đề tài "Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng", đã khắc họa hình tượng chiến sĩ chân thực và sinh động, mang tính nhân văn. Các tác phẩm nghệ thuật, cùng với những hành động cụ thể trong đời sống, là những đóng góp to lớn vào việc giáo dục truyền thống yêu nước, nêu cao phẩm chất đạo đức cách mạng của Bộ đội Cụ Hồ cho thế hệ trẻ.

Phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ” là một giá trị văn hóa quân sự bền vững, một nét văn hóa mang biểu tượng cao đẹp làm nên sức mạnh và sự trường tồn quốc gia trong xã hội Việt Nam đương thời.

Gia Bảy