Bài 2: Sáng tạo nghệ thuật có sử dụng AI

Một robot hình người có tên Ai-Da bên bức tranh chân dung tự vẽ trưng bày tại Triển lãm nghệ thuật mới ở London.

Công cụ hỗ trợ sáng tạo nghệ thuật

Một trong những sự kiện thu hút sự chú ý của dư luận đầu năm nay là “Quỷ nhập tràng” - bộ phim kinh dị do các nhà làm phim Việt Nam sản xuất với sự hỗ trợ của AI - đạt doanh thu 150 tỷ đồng sau một thời gian ngắn phát hành. Trước đó, thị trường giải trí cũng đã làm quen với nhiều sản phẩm có AI tham gia sáng tạo. Hàng loạt MV triệu view của đạo diễn trẻ Phạm Vĩnh Khương với sự trợ giúp của AI từng làm dậy sóng cộng đồng như: “Bức tranh Đại Việt”, “Tiệc trắng”, “Mắt bão”.

Đây là những sản phẩm âm nhạc có nội dung sâu sắc về những chủ đề như bảo vệ quyền trẻ em, ca ngợi văn hóa, lịch sử, con người Việt Nam. Không có ê-kíp thực hiện cồng kềnh, đạo diễn của các MV này hoàn thiện sản phẩm bằng cách cung cấp dữ liệu và nhập lệnh huấn luyện AI. Phạm Vĩnh Khương mới đây còn sản xuất bộ phim khoa học viễn tưởng dài tới 180 phút chủ đề bảo vệ môi trường hoàn toàn bằng AI có tên “Shadow of the Wolf” (tên phim Việt là “Lời nguyền dưới ánh trăng”)…

AI đã hiện diện như một chủ thể sáng tạo hoặc “đồng sáng tạo” trong nhiều lĩnh vực văn học nghệ thuật. Thế giới từng chứng kiến tác phẩm mỹ thuật đầu tiên do AI sáng tác được bán đấu giá được nửa triệu USD tại Nhà đấu giá tên tuổi Christie’s. Qudan Rie, một nữ nhà văn trẻ đã giành giải thưởng văn học danh giá Akutagawa ở Nhật Bản với cuốn tiểu thuyết có sử dụng AI để viết mang tên “Sympathy Tower Tokyo”.

Khoan nói về chất lượng nghệ thuật do AI sáng tạo và hỗ trợ sáng tạo. Lạm dụng AI trong sáng tác văn học nghệ thuật đã gây nhiều tranh cãi, nhưng có một điều không thể phủ nhận, việc sử dụng AI sáng tạo các sản phẩm văn hóa nghệ thuật là một xu hướng tất yếu trong thời đại kỹ thuật số. Sự kết hợp giữa công nghệ và nghệ thuật có thể hứa hẹn những đột phá bất ngờ, giúp người nghệ sĩ thử nghiệm nhiều phong cách cũng như mở rộng khả năng thể hiện.

Ở một số lĩnh vực nghệ thuật, sự tham gia của AI có thể mở ra những hướng đi mới cho ngành công nghiệp văn hóa. Đó là lợi ích lớn mà AI mang lại. Tuy nhiên, tiềm ẩn đằng sau những sản phẩm sáng tạo có dấu ấn của AI, là vấn đề đạo đức, pháp lý. Trong đó, vấn đề bản quyền đang đối diện nhiều khó khăn.

Khung pháp lý bảo hộ bản quyền

AI hiện diện và tham gia vào việc sáng tạo tác phẩm nghệ thuật làm thay đổi phương thức bảo hộ tác quyền truyền thống. Với khả năng mô phỏng, sao chép, tìm kiếm dữ liệu, AI hoàn toàn có thể “sáng tạo” một tác phẩm theo phong cách của một nghệ sĩ nổi tiếng và phổ biến nó trên môi trường số. AI tham gia vào toàn bộ hoặc từng công đoạn của một sản phẩm văn hóa, có thể làm cả một bộ phim hoặc từng phần, viết kịch bản, “nhái” lời thoại giống với chất giọng của một diễn viên nổi tiếng…

Câu hỏi đặt ra là, vấn đề bảo vệ bản quyền sẽ được thực thi ra sao khi AI tham gia sáng tạo tác phẩm nghệ thuật. Những tranh chấp về bản quyền (nếu có) sẽ căn cứ vào đâu để giải quyết thấu đáo.

Có thể thấy, những quy định pháp lý hiện hành liên quan đến vấn đề bảo hộ bản quyền tác phẩm nghệ thuật đang có nhiều lỗ hổng, chưa theo kịp thực tiễn đời sống. Thạc sĩ, luật sư Lê Văn Cường, Giám đốc Công ty Luật trách nhiệm hữu hạn Tân Hưng chia sẻ, hiện nay văn bản điều hành cốt lõi về quyền Sở hữu trí tuệ là Luật Sở hữu trí tuệ 2005, sửa đổi năm 2022.

Luật bảo hộ quyền tác giả là người trực tiếp tạo ra tác phẩm, và quyền tác giả phái sinh khi tác phẩm được thể hiện dưới dạng vật chất nhất định. Trường hợp tác phẩm AI tạo ra, không phải là tác giả con người rõ ràng, thì chưa được đề cập. Ngay cả việc một nghệ sĩ sử dụng AI để tạo một video, luật pháp vẫn chưa xác định rõ quyền tác giả thuộc về người nhập lệnh hay công ty phát triển AI, hay tổ chức cung cấp dữ liệu huấn luyện.

Về vấn đề bảo hộ quyền tài sản, Bộ luật Dân sự 2015 chưa đề cập các nội dung số do AI tạo ra là tài sản. Mặc dù trên thực tế, đã từng có những nội dung AI sáng tạo ra mang lại hiệu quả kinh tế lớn, nhưng nếu xảy ra tranh chấp, chưa có cơ sở pháp lý để xác định ai là chủ sở hữu hợp pháp.

Mới đây, Trung tâm Giám định và chứng thực bản quyền số thuộc Hiệp hội Sáng tạo và bản quyền tác giả Việt Nam đã cho ra mắt nền tảng công nghệ Certiva - một công cụ hữu ích để các tác giả đăng ký và quản lý chứng cứ bản quyền an toàn, minh bạch và có giá trị pháp lý. Ứng dụng công nghệ blockchain, Certiva hỗ trợ tác giả tạo lập chứng cứ sơ cấp, có giá trị pháp lý về hai yếu tố then chốt: Danh tính tác giả, thời điểm tồn tại và bảo vệ bản quyền tác phẩm.

Mặc dù không thay thế cho việc đăng ký quyền tác giả tại cơ quan quản lý nhà nước, nhưng nền tảng này có thể giúp các tác giả dễ dàng chứng minh quyền sở hữu, giảm bớt thiệt hại khi phát sinh những vấn đề tranh chấp bản quyền. Điều này càng hữu ích khi gần đây, có không ít tác giả “kêu trời” vì tác phẩm bị cá nhân, tổ chức dùng AI đạo, nhái, sửa đổi sử dụng vào mục đích riêng, vi phạm nghiêm trọng vấn đề bản quyền.

Những bất cập trong vấn đề bản quyền đặt ra vấn đề cần sớm xây dựng một khung pháp lý phù hợp với xu hướng công nghệ hiện nay, trọng tâm là Sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005, sửa đổi năm 2022, công nhận nội dung số do AI sáng tạo là “tác phẩm” hợp pháp, công nhận người nhập lệnh cho AI là tác giả, trừ khi có thỏa thuận khác với đơn vị phát triển AI hoặc tổ chức cung cấp dữ liệu. Cần làm rõ quyền tác giả và quyền tài sản, bao gồm quyền sao chép, phân phối, và khai thác kinh tế, để bảo vệ người sáng tạo.

Liên quan đến chủ đề này, tại phiên họp ngày 5/11, Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khóa XIV, đại biểu Lê Hoàng Anh (Đoàn Gia Lai) đề nghị chỉ nên cho phép sử dụng dữ liệu công khai cho mục đích nghiên cứu phi thương mại. Với mục đích thương mại, cần có sự đồng ý hoặc cơ chế cấp phép tập thể của chủ sở hữu quyền tác giả và quyền liên quan, đồng thời bổ sung yêu cầu minh bạch về nguồn dữ liệu khi xảy ra tranh chấp bản quyền. Nếu quy định thiếu chặt chẽ, doanh nghiệp AI có thể khai thác các tác phẩm văn học, nghệ thuật, báo chí vào mục đích thương mại, làm cho vấn đề bản quyền trở nên phức tạp hơn.

HÀ LINH - QUỲNH TRANG