Bài 3: Áp dụng cơ chế khoán chi trong thực hiện nghiên cứu khoa học và công nghệ

Bài 1: Ngân sách chi cho khoa học và công nghệ "nhỏ giọt"

Bài 2: Quỹ phát triển khoa học và công nghệ: Có tiền không tiêu được

Thương mại hóa các kết quả nghiên cứu

TS Nguyễn Quân, nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cho rằng, "đã đến lúc chúng ta cần áp dụng thông lệ quốc tế cho việc tài trợ kinh phí nghiên cứu, bởi việc không thực hiện cơ chế quỹ dẫn đến hiệu quả sử dụng ngân sách nhà nước tài trợ cho nghiên cứu đầu tư và phát triển (R&D) rất thấp. Các nhiệm vụ KH&CN được phê duyệt phải chờ từ 1 - 2 năm mới được ký hợp đồng và được cấp kinh phí, tiến độ giải ngân chậm vì lạm phát, trượt giá nên phải điều chỉnh dự toán, chế độ kế toán mang tính hình thức, định mức dự toán quá thấp, thủ tục thanh quyết toán quá phức tạp… Kết quả là, hoạt động nghiên cứu nhiều năm qua không có sản phẩm vượt trội đạt trình độ quốc tế, làm giảm sức cạnh tranh của nền kinh tế".

Bên cạnh đó, theo ông Quân cũng, cần sớm có giải pháp thúc đẩy các bộ, ngành, địa phương thành lập và tái lập quỹ phát triển KH&CN để hỗ trợ hoạt động R&D của các tổ chức KH&CN và doanh nghiệp, nhưng phải định hình lại mô hình tổ chức và hoạt động của quỹ theo hướng: Quỹ phát triển KH&CN là đơn vị sự nghiệp của nhà nước, là quỹ tài trợ cho hoạt động đầu tư và nghiên cứu phát triển (R&D), được ngân sách nhà nước bố trí và bổ sung vốn theo dự toán hằng năm, có quy định về phương thức và thủ tục chuyển giao kinh phí từ quỹ phát triển KH&CN của doanh nghiệp trên địa bàn không sử dụng hoặc sử dụng không hết vào quỹ của bộ, ngành, địa phương. Chỉ như thế, chúng ta mới có thể huy động được đầu tư xã hội và doanh nghiệp cho phát triển KH&CN như các nước phát triển, có đủ nguồn lực tài chính cho cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và chuyển đổi số quốc gia.

Ngoài ra, nguyên Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ cũng kiến nghị cần khẩn trương bổ sung trong Luật Ngân sách nhà nước cũng như các luật thuế khác những quy định về đầu tư mạo hiểm và sớm hoàn thiện quy định pháp lý về quỹ này để có thể huy động vốn cho KH&CN; có cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng đối với đề tài, dự án KH&CN; thương mại hóa các kết quả nghiên cứu; có cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các tổ chức KH&CN công lập. Luật Thuế thu nhập doanh nghiệp cần được bổ sung quy định chính sách ưu đãi cao nhất về thuế đối với doanh nghiệp khởi nguồn, doanh nghiệp khởi nghiệp và doanh nghiệp KH&CN như các doanh nghiệp công nghệ cao, cả về thuế suất, thời gian miễn giảm thuế và thời hạn áp dụng mức thuế ưu đãi.

Phát biểu tại Hội nghị phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và nhân lực chất lượng cao thúc đẩy tăng trưởng kinh tế vừa diễn ra, Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng, KH&CN chỉ có thể đóng góp vào tăng trưởng kinh tế nếu các kết quả nghiên cứu được thương mại hóa. Để thúc đẩy thương mại hóa thì kết quả nghiên cứu từ ngân sách nhà nước nên thuộc sở hữu của các cơ sở nghiên cứu. Để kích thích sự sáng tạo của nhà khoa học, kỹ sư nên cho họ hưởng một phần, từ 30-50% kết quả thương mại hóa. Nhà nước thu lợi từ thuế, công ăn việc làm khi kết quả nghiên cứu được thương mại hóa và tạo ra doanh thu, lợi nhuận.

Bộ trưởng Hùng chỉ rõ, Viện nghiên cứu nhận tiền từ nhà nước để nghiên cứu dựa trên cơ sở của một hợp đồng nghiên cứu. Nhưng tiền mà cơ sở nghiên cứu nhận được từ nhà nước để nghiên cứu thì lại phải chi như là tiền ngân sách của một đơn vị hành chính nhà nước, như một cơ quan nhà nước. Cơ quan nhà nước là làm những việc đã biết, đã được định nghĩa. Nghiên cứu là làm việc chưa biết, chưa có, vậy phải theo một cơ chế khác.

“Hãy để viện nghiên cứu chi đồng tiền mà họ nhận được từ nhà nước để nghiên cứu theo cơ chế chi của doanh nghiệp, cơ chế khoán. Nhà nước hãy quản theo kết quả nghiên cứu, tức là quản theo mục tiêu, thay vì quản cách làm, quản quy trình. Nhà nước chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu, nhưng sẽ có các giải pháp quản lý rủi ro, như phân bổ ngân sách và quản lý kết quả nghiên cứu theo giai đoạn, phân loại nghiên cứu (cơ bản, ứng dụng và triển khai) theo mức độ rủi ro (cao, trung bình và thấp) để quản lý khác nhau, sử dụng CĐS để công khai minh bạch các nghiên cứu,...”, Bộ trưởng chia sẻ.

Theo Bộ trưởng, trước đến nay, chúng ta quản cách làm, coi trọng hóa đơn chứng từ hơn là kết quả nghiên cứu. Bởi vậy, nhà nước thu được rất nhiều hóa đơn chứng từ nhưng thu được ít kết quả nghiên cứu. Các nhà quản lý KH&CN thì chú tâm vào nghiệm thu hóa đơn chứng từ hơn là nghiệm thu kết quả nghiên cứu. Cơ chế này là do chúng ta, thay đổi nó chỉ là nhận thức và có thể làm rất nhanh, ngay trong nửa đầu 2025 này, bằng cách sửa Luật KH&CN và các luật liên quan.

Giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong nghiên cứu khoa học

Tại kỳ họp bất thường lần thứ 9, Quốc hội dự kiến ban hành Nghị quyết của Quốc hội thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia (KHCN, ĐMST&CĐSQG).

Phạm vi điều chỉnh của Nghị quyết quy định về thí điểm một số cơ chế, chính sách tháo gỡ chi tiêu tài chính từ ngân sách nhà nước, hoạt động của tổ chức và nhân lực trong tổ chức khoa học và công nghệ công lập, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu và hoạt động khoa học và công nghệ trong doanh nghiệp, công nghệ chiến lược; cơ chế, chính sách đặc thù về đầu tư, đấu thầu, tài chính và thử nghiệm có kiểm soát cho chuyển đổi số quốc gia, phát triển hạ tầng số, công nghiệp công nghệ số chiến lược để tháo gỡ vướng mắc; tạo cơ chế, chính sách vượt trội trong hoạt động khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Đối tượng áp dụng của Nghị quyết là các tổ chức, cá nhân hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia và các tổ chức, cá nhân khác có liên quan. Kinh phí dự kiến bảo đảm cho việc thi hành Nghị quyết sau khi được thông qua chủ yếu gồm: Các nguồn kinh phí thực hiện hoạt động nằm trong nguồn ngân sách hằng năm dành cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số và nguồn kinh phí huy động từ sự đóng góp, đầu tư từ xã hội cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Dự thảo Nghị quyết quy định về cơ chế tự chủ của tổ chức nghiên cứu khoa học và công nghệ theo hướng giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm về tổ chức, cán bộ, tài chính, chuyên môn; bổ sung quy định về miễn chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ (miễn trách nhiệm dân sự trong trường hợp xảy ra thiệt hại cho nhà nước trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ, không phải trả lại kinh phí đã sử dụng trong quá trình thực hiện nhiệm vụ); quy định nguyên tắc về áp dụng khoán chi đối với nhiệm vụ khoa học và công nghệ sử dụng ngân sách nhà nước, bao gồm cả nội dung khoán chi đến sản phẩm cuối cùng; quy định nguyên tắc kinh phí nhà nước cấp cho nhiệm vụ khoa học và công nghệ thông qua quỹ...

(Ảnh minh họa)

Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi cho rằng, trong dự thảo Nghị quyết cần được chú trọng đến các chương trình khoa học, dự án quan trọng quốc gia; quan tâm đến cơ chế tài chính, cơ chế hợp tác trong khối đơn vị công lập và khối tư nhân, khối doanh nghiệp công lập thúc đẩy hợp tác quốc tế; ưu tiên phân bổ nguồn lực cho các chương trình khoa học.

Ngoài ra, theo Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Tạ Đình Thi, cần có sự thay đổi trong cơ chế thanh quyết toán. Cơ chế quản lý cần phải thay đổi, trong đó chú trọng đến chế độ đãi ngộ cho các chuyên gia, nhà khoa học tại các trường đại học và viện nghiên cứu, doanh nghiệp tư nhân.

Theo Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn, các cơ quan, Bộ ngành cần “đi tắt, đón đầu” để thực hiện các chính sách, đơn giản hóa các thủ tục trong thanh quyết toán cho các nhà khoa học thực hiện các đề tài khoa học; tạo cơ chế thông thoáng để thu hút doanh nghiệp trong và ngoài nước tham gia vào đầu tư, thúc đẩy nghiên cứu khoa học. Trong thực hiện, cần có sự phân cấp, ủy quyền cho các cơ quan, đơn vị triển khai.

Nêu quan điểm về thành lập, điều hành doanh nghiệp từ kết quả nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ (Điều 5) và Quản lý, sử dụng, khai thác tài sản hình thành từ nhiệm vụ KHCN (Điều 10), đại biểu Nguyễn Thị Lan (Hà Nội) cho rằng, dự thảo Nghị quyết đã cho phép tổ chức khoa học và công nghệ công lập được dùng bản quyền công nghệ để tham gia góp vốn vào doanh nghiệp hoặc thành lập doanh nghiệp nhằm mục đích thương mại hóa kết quả nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ do chính cơ sở, tổ chức đó sở hữu, được giao đại diện sở hữu.

Tuy nhiên, theo đại biểu Nguyễn Thị Lan, cần có quy định hoặc hướng dẫn cụ thể xác định giá trị bản quyền công nghệ (tài sản) để làm cơ sở xác định giá trị vốn góp và sau đó giao cho tổ chức khoa học công nghệ tham chiếu quy định, hướng dẫn tham chiếu tự quyết định việc góp vốn.

Ngày 22/12/2024, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đặt mục tiêu đến năm 2030.

Tiếp đó, ngày 9/1/2025, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 03/NQ-CP Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết 57, thể hiện rõ quyết tâm đưa KH&CN và đổi mới sáng tạo trở thành động lực chủ yếu thúc đẩy sự phát triển kinh tế-xã hội.

Tổng bí thư Tô Lâm yêu cầu, nhà nước tạo thuận lợi thành lập các viện nghiên cứu tư nhân, hỗ trợ về thủ tục, khuyến khích bằng thuế và tín dụng, được mời các chuyên gia nước ngoài đến làm việc, được tạo mọi điều kiện để hoạt động thuận lợi. Theo Tổng bí thư, vừa qua, một số dự án tập đoàn công nghệ lớn có ý định đầu tư vào Việt Nam, nhưng quy trình thủ tục quá rườm rà, vướng nhiều thứ, mất hàng năm trời không triển khai được. Vấn đề này phải được rà soát lại để cải cách mạnh mẽ ngay từ năm 2025.

Ưu tiên bố trí ngân sách cho KH&CN xứng tầm là quốc sách đột phá: Bố trí ngân sách cho KH&CN, R&D, lập các quỹ khoa học và công nghệ, khuyến khích hình thành các quỹ đầu tư mạo hiểm, quỹ thiên thần, quỹ khởi nghiệp, quỹ đổi mới sáng tạo,…

Nghiên cứu cơ chế cho mô hình "đầu tư công-quản trị tư", bảo đảm nhà khoa học có quyền chủ động trong nghiên cứu và ứng dụng công nghệ. Năm 2025, năm đầu thực hiện Nghị quyết 57, Chính phủ cần đổi mới kế hoạch bố trí ngân sách cho phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, đề nghị Chính phủ bố trí đủ ít nhất 3% Ngân sách để thực hiện nhiệm vụ này và tiếp tục nâng lên tỷ lệ chi cho KH&CN lên 2% GDP trong 5 năm tiếp theo. Sớm công bố chính sách này và hướng dẫn thủ tục thực hiện thuận lợi. Tiến hành rà soát, điều chỉnh các đề án, dự án để đảm bảo phù hợp với Nghị quyết 57, tránh lãng phí, tập trung đầu tư hiệu quả, có trọng tâm. Đồng thời, cải cách triệt để quy trình phân bổ, quản lý và thanh quyết toán kinh phí, loại bỏ cơ chế “xin - cho” và các thủ tục rườm rà để tối ưu hóa nguồn lực và khuyến khích sáng tạo.

Nhanh chóng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao: Ban hành cơ chế thu hút nhân tài nói chung, đặc biệt là nhân tài khoa học, công nghệ, nhân tài người Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế, với các chính sách hấp dẫn về quốc tịch, thu nhập, nhà ở và môi trường làm việc. Thủ tục liên quan phải thông thoáng, hấp dẫn, cạnh tranh với quốc tế. Xây dựng mạng lưới chuyên gia trong nước và quốc tế, thường xuyên báo cáo kết quả với Ban Chỉ đạo Trung ương…

An Nhiên