Bản lĩnh sử học Đinh Xuân Lâm

GS Đinh Xuân Lâm (người ngồi thứ ba, từ phải sang) cùng các nhà nghiên cứu tham dự Hội thảo khoa học 65 năm Xô Viết Nghệ Tĩnh, tháng 9/1995. Nguồn: Khoa Lịch sử-Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội

Họ thuộc thế hệ những nhà sử học tiên phong của nước Việt Nam độc lập, như nhận định của GS, TS Hoàng Anh Tuấn, Hiệu trưởng Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.

Một sử gia xuất sắc

GS Đinh Xuân Lâm (1925-2017) giảng dạy tại Khoa Lịch sử, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, từ năm 1956, cùng với các bạn đồng môn Phan Huy Lê, Trần Quốc Vượng. Ông là người góp nhiều công lao xây dựng Bộ môn Lịch sử cận-hiện đại Việt Nam của Khoa. Ông là một nhà giáo tâm huyết với câu nói nổi tiếng: “Nếu có kiếp sau, và được chọn lại nghề, tôi vẫn chọn làm nghề dạy học”.

Dưới nhiều bút danh, tác gia Đinh Xuân Lâm đã công bố hơn 560 công trình, bài viết. Bên cạnh hơn 80 đầu sách gồm các chuyên khảo, tài liệu tham khảo, giáo trình đại học, sách giáo khoa phổ thông là các bài viết công bố trên nhiều tuyển tập, kỷ yếu hội thảo, tạp chí khoa học chuyên ngành. Nghiên cứu của ông không chỉ chuyên sâu trong địa hạt sử học mà còn được mở sang một số lĩnh vực rộng hơn, như văn hóa, hoặc chuyên sâu và có liên quan mật thiết, như văn học sử, tư liệu Hán-Nôm.

Mảng đề tài có nhiều đóng góp đặc sắc của GS Đinh Xuân Lâm là nghiên cứu về phong trào vũ trang chống Pháp cuối thế kỷ 19-đầu thế kỷ 20 ở Việt Nam. Cùng với việc nghiên cứu sự phát triển của các phong trào dân tộc, GS Đinh Xuân Lâm đã đi sâu lý giải, làm rõ các nguyên nhân và quá trình biến đổi về kinh tế, xã hội Việt Nam trong thời kỳ này. Những luận điểm lớn, từ cách phân kỳ cho đến các nội dung chủ yếu, các nhân vật, các sự kiện tiêu biểu… ghi dấu ảnh hưởng của Giáo sư trong giới sử học Việt Nam.

Ngoài các công trình biên soạn thông sử Việt Nam cận đại, GS Đinh Xuân Lâm còn nghiên cứu sâu chủ đề tư tưởng cải cách trong lịch sử Việt Nam từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20. Từ nghiên cứu các nhân vật cụ thể, ông đã khái quát thành phương pháp luận và nêu lên những nguyên tắc trong tiếp cận, xử lý tư liệu và đánh giá nhân vật lịch sử. Qua cách thể hiện nhẹ nhàng mà sắc sảo của ông, các nhân vật lịch sử trở nên gần gũi hơn với hậu thế, người đọc dễ nắm bắt và nhận thức sáng rõ hơn. Ông còn quan tâm tới việc sưu tầm và giới thiệu các tư liệu mới thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau, bao gồm sử học, văn học, Hán-Nôm, báo chí… Các bài giới thiệu, bình luận sách mới của ông luôn hấp dẫn và thú vị.

Luôn giữ tinh thần đổi mới và dấn thân

Ông là người kiên trì bảo vệ đến cùng các quan điểm sử học mà ông cho là đúng đắn, dựa trên sự thật lịch sử và chân lý khoa học. Nhưng GS Đinh Xuân Lâm không bảo thủ. Tư duy của ông rất mềm dẻo, sẵn sàng điều chỉnh, thậm chí thay đổi nhận thức trên cơ sở những tư liệu mới và phương pháp đánh giá khách quan, khoa học.

Từ đầu những năm 90 của thế kỷ trước, tuy đã bước vào độ tuổi 70, ông vẫn cập nhật tình hình học thuật và nhận thấy cần đánh giá, nhìn nhận lại một cách nghiêm túc, công bằng đối với một số nhân vật lịch sử. Trên tinh thần đó, ông đánh giá cao xu hướng canh tân đất nước và khuynh hướng cải cách đầu thế kỷ 20. GS Đinh Xuân Lâm cho rằng, việc đề xuất các chủ trương canh tân đất nước xuất phát từ tinh thần yêu nước và ý thức dân tộc sâu sắc.

Với những nhân vật có thân thế và hành trạng không “suôn sẻ” (như Trương Vĩnh Ký, Phan Thanh Giản, Nguyễn Văn Tường), ông thận trọng xem xét, với một cái nhìn toàn diện và công bằng. Như về trường hợp nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản, một nhân vật chứa đựng nhiều khối mâu thuẫn lớn của thời đại lúc đó, GS Đinh Xuân Lâm chủ trương cần phải căn cứ vào hoàn cảnh lịch sử để đánh giá đúng đắn về Phan Thanh Giản.

Cũng căn cứ trên các tài liệu thu thập, phát hiện được, cho thấy, sau khi nổ ra sự biến Thất thủ Kinh đô (đêm ngày 4 rạng ngày 5/7/1885), Nguyễn Văn Tường ở lại Huế giả thương lượng với Pháp nhằm tạo thêm thời gian, tìm cách tiếp tục đối phó. Thực dân Pháp đã đưa Nguyễn Văn Tường đi đày ở Tahiti, cho đến khi ông này qua đời. Giáo sư Đinh Xuân Lâm khẳng định không thể xếp chung Nguyễn Văn Tường với nhóm tay sai của thực dân Pháp như Nguyễn Thân, Lê Hoan, Hoàng Cao Khải v.v. Nhiều nhận định, đánh giá khoa học của GS Đinh Xuân Lâm trong các công trình được công bố còn mang ý nghĩa gợi mở, định hướng cho những nghiên cứu tiếp sau.

Các thế hệ học trò vẫn ghi nhớ hình ảnh GS Đinh Xuân Lâm với phong thái điềm tĩnh và thoáng chút hài hước, với cái nhìn ấm áp và cận nhân tình, với mái đầu bạc trắng, nụ cười hiền hậu, giọng nói nhỏ nhẹ, ngữ điệu khoan thai… Phương pháp và tư tưởng của ông vẫn đang được nhiều học trò tìm hiểu và tiếp nối.

NGÔ VƯƠNG ANH