Bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ
Sau gần 7 năm được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh vào danh sách di sản văn hóa (DSVH) phi vật thể đại diện của nhân loại, các sinh hoạt thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được tự do phát triển; việc đào tạo, truyền dạy diễn ra thuận lợi. Tuy nhiên, bên cạnh đó đã xuất hiện không ít tình trạng 'đồng đua', 'đồng đú', thương mại hóa và sân khấu hóa nghi thức hầu đồng làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến giá trị di sản và niềm tin của nhân dân.
Sợi dây tinh thần liên kết cộng đồng
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được bắt nguồn từ tín ngưỡng thờ Nữ thần có nguồn gốc Việt, được hình thành từ buổi bình minh của dân tộc. Trong thần điện của tín ngưỡng thờ Tam phủ và Tứ phủ của Việt Nam, Mẫu Liễu Hạnh bao giờ cũng là hiện thân của Mẫu Thượng thiên với tư cách là “Mẫu nghi thiên hạ”, người Mẹ xứ sở, bao bọc, ban phát niềm vui, hạnh phúc và sự bình yên cho mọi nhà.
Các nhà khoa học đánh giá nghi lễ hầu đồng là nhân tố cốt lõi làm nên sức sống lâu bền của Đạo Mẫu Việt Nam. Từ nghi lễ hầu đồng sản sinh ra các giá đồng và nghệ thuật hát chầu văn. Trong nghi lễ hầu đồng có các lớp diễn xướng mô tả hình trạng của các vị thánh, có những làn điệu dân ca kết hợp với âm nhạc và các điệu dân vũ truyền thống, mà trong đó lưu giữ kho tàng văn hóa dân gian đa dạng và sống động, hấp dẫn như: Huyền thoại, truyền thuyết, các hình thức văn học truyền miệng về các biểu tượng văn hóa, ca ngợi tấm gương đạo đức của những nhân vật lịch sử.
Tiến sĩ Frank Proschan, học giả người Mỹ, chuyên viên cao cấp về DSVH của UNESCO từng cho rằng: “Lên đồng là một dạng trình diễn văn hóa đặc biệt mang tính tổng hợp: Nghi lễ kết hợp với sân khấu, âm nhạc và lời hát, trang phục và phong tục, nhảy múa và nhập thần/thăng hoa về tâm lý”; “Lên đồng chứa đựng trạng thái ngây ngất/ hay nhập hồn mà trong đó, có thể người lên đồng bị chiếm lĩnh, lấn lướt bởi vị thần trong thần điện”.
UNESCO đánh giá di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã và đang góp phần quan trọng vào việc tạo ra sợi dây tinh thần liên kết các cộng đồng thực hành di sản, thúc đẩy sự khoan dung giữa các sắc tộc và tôn giáo, tương thích với các quy định về nhân quyền quốc tế và không có giới hạn về thực hành. Có thể khẳng định, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là hiện tượng văn hóa, thành tố văn hóa độc đáo-một nền tảng các yếu tố quan trọng cấu thành sắc thái tín ngưỡng dân gian Việt Nam và cũng là yếu tố góp phần làm nên bản sắc văn hóa dân tộc. Việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ được ghi danh là DSVH phi vật thể đại diện của nhân loại cũng chính là sự đóng góp xứng đáng của Việt Nam vào sự đa dạng của kho tàng DSVH của thế giới. Việc bảo vệ và phát huy thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ sau khi được vinh danh đã trở thành vinh dự và trách nhiệm chung của Việt Nam với tư cách là quốc gia thành viên tham gia Công ước 2003 của UNESCO.
Nghi lễ hầu đồng trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.
Cần giải pháp đồng bộ
Sau gần 7 năm được ghi danh, bước đầu thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã khẳng định sức sống bền vững và có sự lan tỏa mạnh mẽ thông qua nỗ lực bảo tồn và phát huy giá trị của cộng đồng. Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ không chỉ tồn tại ở nghi thức hầu đồng mà là cả hệ thống thực hành tín ngưỡng bao gồm hàng loạt yếu tố văn hóa dân gian gắn bó chặt chẽ và tác động tương hỗ lẫn nhau, như: Lễ hội dân gian (lễ hội Phủ Dầy theo tập quán tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ Mẹ), các nghi thức trong việc thờ Mẫu (Vũ đạo-múa thiêng trong các giá đồng, hát văn, trang phục...). Đây là “bộ sưu tập lịch sử và văn hóa” vô cùng phong phú và sinh động đang được cộng đồng thực hành và bảo tồn như một “bảo tàng sống động” về văn hóa dân gian tiêu biểu của Việt Nam.
Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ sau một thời gian dài, vì nhiều lý do (bị đánh đồng với các hiện tượng mê tín-dị đoan, giá trị lịch sử, văn hóa chưa được nhận thức đúng đắn và toàn diện) bị cấm cản không được thực hành trong đời sống xã hội đã thực sự hồi sinh, có xu hướng thành “cao trào mở phủ, hầu đồng” nên không tránh khỏi những mặt hạn chế như:
Thứ nhất, theo quan niệm truyền thống, muốn trở thành đồng thầy, người thực hành ít nhất cũng phải trải qua 12 năm rèn luyện, tu dưỡng và thực hành di sản mới được “đẻ đồng”. Tuy nhiên, không ít người mới “thử đồng” hoặc thực hành tín ngưỡng được hai, ba năm, chưa đủ uy tín trước cộng đồng bản hội đã tự phong là "đồng thầy”. Sai lầm hơn nữa, nhiều vị lại coi việc thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ như một nghề, lợi dụng lòng tin của mọi người để thu lợi cá nhân, tức là “thương mại hóa” di sản, làm sai lệch giá trị chân-thiện-mỹ của di sản.
Thứ hai, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đang có chiều hướng khó kiểm soát (nhân danh tự do tín ngưỡng, tôn giáo) diễn ra ở hầu hết các vùng miền của đất nước. Cá biệt do sự thiếu hiểu biết của một số người, trong đó có cả thanh đồng Đạo Mẫu đã tự biến một số đền, miếu, am thờ và những thiết chế thờ các vị nhân thần-anh hùng dân tộc có công với dân với nước thành thờ Tứ phủ. Điều nguy hiểm là thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu không được diễn ra tại không gian văn hóa linh thiêng vốn gắn chặt với Đạo Mẫu. Mặt khác còn làm sai lệch bản chất cũng như giá trị văn hóa của các tín ngưỡng tôn giáo khác. Đó là sự vi phạm nghiêm trọng quyền văn hóa theo quy định của Hiến pháp và pháp luật của Nhà nước, trái với tinh thần Công ước về Bảo vệ DSVH phi vật thể được UNESCO thông qua năm 2003.
Thứ ba, có hiện tượng các cá nhân, tổ chức phi chính phủ cũng lợi dụng việc xã hội hóa các hoạt động bảo tồn DSVH phi vật thể, tổ chức diễn đàn trao tặng các “danh hiệu”, giấy khen, giải thưởng, chứng chỉ không đúng chức năng để huy động nguồn lực, kể cả kinh phí từ các bản hội và các thanh đồng gây rối loạn, bức xúc và hiểu lầm lớn trong cộng đồng.
Những bất cập, hạn chế trong bảo tồn thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt sau khi được UNESCO ghi danh là do nhiều địa phương chưa chủ động và tích cực triển khai “Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị DSVH phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt”. Chương trình quốc gia đặt ra 5 yêu cầu lớn: Tiếp tục nhận diện giá trị, nghiên cứu, kiểm kê, tư liệu hóa DSVH phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; tạo điều kiện cho việc thực hành, sáng tạo và truyền dạy di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong cộng đồng; tôn vinh các cá nhân, cộng đồng có nhiều đóng góp trong việc gìn giữ, thực hành, truyền dạy di sản; thực hiện các biện pháp quản lý nhà nước nhằm gìn giữ, bảo vệ và phát huy giá trị tốt đẹp của di sản; phối hợp với các cơ quan truyền thông, hội nghề nghiệp, tổ chức chương trình giới thiệu, quảng bá về giá trị di sản.
Từ thực trạng nói trên đặt ra yêu cầu phải tăng cường hiệu lực quản lý của Nhà nước để huy động các nguồn lực tổng hợp của toàn xã hội cho việc bảo vệ và phát huy tốt nhất giá trị tốt đẹp của DSVH phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. Điều đầu tiên, các cấp, ngành có liên quan cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, trong đó có các cơ chế, chính sách về hoạt động bảo tồn DSVH phi vật thể. Cần ưu tiên hai việc lớn là: Điều chỉnh, bổ sung Luật DSVH năm 2009 (chi tiết, cụ thể hóa các điều luật về DSVH phi vật thể); xây dựng Nghị định quy định biện pháp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị DSVH phi vật thể đã được UNESCO ghi danh vào danh mục DSVH phi vật thể quốc gia.
Cần kiểm tra, đôn đốc các địa phương xây dựng và triển khai các chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị DSVH phi vật thể nói chung và Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nói riêng. Đồng thời, phát huy vai trò tự chủ của cộng đồng chủ thể văn hóa với tư cách là: Chủ thể sáng tạo, người nắm giữ, thực hành, truyền dạy và hưởng thụ giá trị của DSVH phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, đặc biệt là vai trò của các bản hội, các đồng thầy, các câu lạc bộ Đạo Mẫu thông qua các quy chế, quy định mà cộng đồng đã thảo luận, đồng thuận nhưng không trái với quy định pháp luật của Nhà nước.
Những giải pháp đồng bộ, những chính sách kịp thời sẽ giúp chúng ta bảo tồn và phát huy tốt hơn giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, tránh sa vào trạng thái cực đoan: Hoặc cấm đoán, quản lý quá cứng nhắc như trong quá khứ, hoặc quá buông lỏng, để tự do phát triển, dẫn tới tình trạng trần tục hóa, thương mại hóa, sân khấu hóa, bóp méo bản chất của di sản.
