'Bắt mạch' những khúc mắc đe dọa vị thế xuất khẩu nông sản của Việt Nam

Trong trung tuần tháng 5/2025, tổ công tác của Hiệp hội Điều Việt Nam (Vincas) đã có buổi làm việc với Phó Thủ tướng Chính phủ Hồ Đức Phớc về chính sách kiểm soát nhập khẩu nhân điều đã qua chế biến vào Việt Nam.

Từ cạnh tranh không công bằng

Qua buổi làm việc này, phía Vinacas đề xuất không miễn thuế nhập khẩu đối với nhân điều nhập khẩu, kể cả với mục đích tái chế để xuất khẩu (XK). Bên cạnh đó, nên áp dụng mức giá nhập khẩu tối thiểu đối với nhân điều nhập khẩu để bảo vệ doanh nghiệp (DN) chế biến trong nước. Ngoài ra, cần thiết lập các tiêu chuẩn kiểm soát chất lượng nghiêm ngặt đối với nhân điều nhập khẩu, nhằm bảo vệ thương hiệu điều Việt Nam.

Các DN chế biến hạt điều trong nước đang lo ngại “cạnh tranh không công bằng” vớinhân điều nhập khẩu giá rẻ, chất lượng thấp, dẫn đến nguy cơ thu hẹp sản xuất, mất thị phần và lãng phí đầu tư.

Nói về vấn đề nhân điều nhập khẩu, ông Nguyễn Minh Họa, Phó chủ tịch kiêm Trưởng ban Chính sách của Vinacas, cho biết riêng quý 1/2025 Việt Nam đã nhập 19.561 tấn. Còn hồi năm 2024, Việt Nam nhập khẩu 131.620 tấn nhân điều, tương đương gần 600.000 tấn hạt điều thô, tăng 20,72% so với năm 2023. Nguồn nhập khẩu chủ yếu từ châu Phi, nơi các quốc gia đang siết chặt XK hạt điều thô để thúc đẩy chế biến nội địa, đồng thời hỗ trợ mạnh mẽ DN XK nhân điều.

Dẫn chứng cụ thể chính sách của nước Bờ Biển Ngà, theo ông Họa, quốc gia này cấm XK điều thô vào đầu vụ để ưu tiên cho các nhà máy chế biến trong nước thu mua nguyên liệu chất lượng cao, chỉ cho phép XK sau khi nhu cầu nội địa đã được đáp ứng. Trong năm 2025, Chính phủ Bờ Biển Ngà đã nâng giá thu mua tối thiểu tại nông trại lên 425 franc CFA/kg, tăng 54% so với năm 2024.

Trong khi đó, điều thô của Bờ Biển Ngà khi XK sang Việt Nam bị đánh thuế XK (thuế DUS), mức thuế từng được điều chỉnh từ 10% xuống còn 7% giá CIF từ năm 2019. Ngược lại, nhân điều đã qua sơ chế (nhân còn vỏ lụa, nhân trắng) lại được miễn thuế XK và hưởng trợ giá từ Chính phủ.

Như lưu ý của ông Họa, trong khi Bờ Biển Ngà và một số nước châu Phi có chính sách hỗ trợ mạnh mẽ như trên thì Việt Nam miễn thuế cho tất cả vì là nguyên liệu chế biến hàng XK. Điều này gây ra sự “cạnh tranh không công bằng” giữa ngành chế biến Điều Việt Nam và các nước châu Phi, khiến lượng nhân điều nhập khẩu từ châu Phi vào Việt Nam tăng nhanh chóng, nguy cơ gây nhiều hệ lụy đối với ngành Điều Việt Nam.

“DN chế biến phải cạnh tranh không công bằng với nhân điều nhập khẩu giá rẻ, chất lượng thấp, dẫn đến nguy cơ thu hẹp sản xuất, mất thị phần và lãng phí đầu tư. Điều này còn ảnh hưởng đến nông dân trồng điều khi giá hạt điều thô trong nước giảm mạnh, tiêu thụ khó khăn, ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập, đặc biệt là bà con dân tộc thiểu số”, ông Họa nhấn mạnh.

Đó là chưa tính đến giá trị gia tăng từ chế biến nhân điều nhập khẩu không đáng kể. Rồi nguy cơ mất thương hiệu quốc gia do chất lượng sản phẩm suy giảm, hàng trăm ngàn lao động có thể mất việc làm.

Cho rằng nhân điều không phải là mặt hàng Việt Nam không sản xuất được, ngược lại, theo vị phó chủ tịch của Vinacas, Việt Nam là nước chế biến và XK trên 80% lượng nhân điều XK trên thế giới. Do đó, không nên đưa nhân điều vào loại hàng hóa được ưu tiên nhập khẩu. Ngoài việc xem xét áp dụng quy định về thuế, đề nghị các ngành và Chính phủ xem xét, áp dụng những “hàng rào kỹ thuật” phù hợp.

Đến điểm nghẽn nguyên liệu

Không chỉ ở ngành điều, vị thế XK hai mặt hàng nông sản chủ lực khác của Việt Nam là hồ tiêu và cà phê cũng đang bị đe dọa nghiêm trọng khi mà điểm nghẽn về nguồn nguyên liệu vẫn chưa được khắc phục.

Như với ngành hồ tiêu, mặc dù chiếm khoảng 40% sản lượng và gần 55% kim ngạch XK hồ tiêu toàn cầu, được mệnh danh là “vua” XK hồ tiêu thế nhưng điều nghịch lý là hiện nay mỗi tháng Việt Nam đang phải chi hàng chục triệu USD nhập khẩu hồ tiêu để chế biến XK.

Trong 4 tháng đầu năm nay, Việt Nam đã nhập khẩu hơn 15.000 tấn hồ tiêu các loại, tổng kim ngạch nhập khẩu đạt 88 triệu USD, so với cùng kỳ năm 2024 lượng nhập khẩu tăng 25%, kim ngạch tăng 105%. Việc tăng nhập khẩu là do diện tích trồng hồ tiêu sụt giảm mạnh, nếu như năm 2017 diện tích trồng hồ tiêu của Việt Nam đạt khoảng 151.900 ha thì đến cuối năm 2024 chỉ còn khoảng 110.500 ha (nguyên nhân diện tích giảm do chuyển sang trồng sầu riêng).

Từ việc giảm mạnh diện tích trồng hồ tiêu và gia tăng nhập khẩu nguyên liệu khiến cho ngành hàng này chịu đựng sức ép về vị trí số 1 của Việt Nam trên thị trường hồ tiêu thế giới. Nhất là mức độ cạnh tranh từ các nước đối thủ ngày càng gay gắt hơn, đặc biệt như Brazil (tổng sản lượng hồ tiêu của nước ngày năm 2025 nằm trong khoảng 85.000 đến 90.000 tấn, tăng đáng kể so với sản lượng 2024 là 75.000 tấn).

Trong 4 tháng đầu năm nay, Việt Nam là thị trường nhập khẩu hồ tiêu lớn nhất của Brazil, chiếm 40,1% thị phần với khối lượng đạt 13.505 tấn, với kim ngạch đạt 79 triệu USD. So với cùng kỳ năm trước, khối lượng nhập khẩu tăng 2,9 lần, còn kim ngạch tăng gấp 5,1 lần. Giá tiêu Brazil XK sang Việt Nam đạt trung bình 5.853 USD/tấn, tăng 76,6% so với cùng kỳ năm 2024.

Hay như với ngành hàng cà phê. Thông tin mới đây cho thấy vị thế số 1 thế giới về sản xuất cà phê Robusta của Việt Nam đang bị đe dọa bởi Brazil và Indonesia. Theo Jakarta Globe, Indonesia (hiện đứng thứ tư toàn cầu với hơn 700.000 tấn cà phê được sản xuất hàng năm) đang đặt mục tiêu vượt qua Việt Nam để trở thành nhà sản xuất cà phê lớn thứ hai thế giới, bằng cách đẩy mạnh các nỗ lực tăng sản lượng trong nước và tận dụng nhu cầu toàn cầu đang gia tăng.

Trong khi đó, cũng giống như hồ tiêu, trong vài năm qua diện tích trồng cà phê ở Việt Nam bị thu hẹp do nông dân chuyển sang các loại cây trồng thay thế như sầu riêng và bơ.

Nhìn lại vấn đề của ngành hàng cà phê Việt Nam, ông Trịnh Đức Minh, Chủ tịch Hiệp hội Cà phê Buôn Ma Thuột, bày tỏ lo lắng về vùng nguyên liệu còn quá phân mảnh và nhỏ lẻ, trong khi việc hợp tác hóa lại chưa tốt.

“Đối với tôi, là người tiếp cận với vùng nguyên liệu thì có thể nói chúng ta làm chưa đạt, phải làm mạnh hơn. Đáng lẽ phải có những HTX với diện tích sản xuất là hàng chục nghìn hecta, như ở Brazil có những HTX đã XK trực tiếp hàng trăm nghìn tấn cà phê, trong khi HTX của chúng ta có diện tích trồng cà phê khoảng vài chục, vài trăm hecta, như vậy là quá nhỏ”, ông Minh chia sẻ.

Từ những khúc mắc như kể trên để thấy một khi chậm khắc phục, chậm tự chủ nguyên liệu và tăng sản lượng thì vị thế XK từ ngành điều cho đến hồ tiêu và cà phê sẽ càng bị lung lay trong thời gian tới trước mối đe dọa của các đối thủ lớn.

Thế Vinh