Cần tránh 'độc quyền tự nhiên' trên đường ray

Dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam là tham vọng lớn để hiện đại hóa hạ tầng giao thông, đóng vai trò động lực phát triển kinh tế, kết nối các vùng miền trên cả nước mà Nhà nước hiện nay khó có thể "gánh" một mình. Do vậy thu hút tư nhân qua hình thức PPP có thể trở thành hướng đi không thể đảo ngược. Nhiều doanh nghiệp tư nhân lớn đã công khai ý định muốn đầu tư xây dựng.

PPP là mô hình giúp chia sẻ rủi ro, kết hợp nguồn lực và công nghệ hiện đại từ khu vực tư nhân, Điển hình, hệ thống tàu cao tốc Shinkansen ở Nhật Bản hay một số dự án ở châu Âu được triển khai nhờ giám sát chặt chẽ giữa nhà nước và tư nhân, vừa bảo đảm lợi ích công cộng, vừa thúc đẩy hiệu quả vận hành. Đối với Việt Nam, những cam kết đầu tư mạnh mẽ từ doanh nghiệp tư nhân lớn thời gian gần đây đã mở ra thời cơ quan trọng để hiện thực hóa giấc mơ đường sắt tốc độ cao, điều mà ngân sách nhà nước khó đạt được nếu "một mình một ngựa".

Song, nếu rủi ro “độc quyền tự nhiên” của hệ thống đường sắt cao tốc nếu xảy ra có thể dẫn đến nhiều hệ lụy không tốt với nền kinh tế. Khi doanh nghiệp kiểm soát hạ tầng trọng yếu như đường ray, nhà ga... nhà đầu tư dễ dàng thiết lập vị thế chi phối: quyết định giá vé, kiểm soát chất lượng dịch vụ, thậm chí "chặn cửa" với các doanh nghiệp đối thủ tiềm năng, doanh nghiệp nhỏ. Qua báo chí được biết dự án tàu cao tốc Đài Bắc - Cao Hùng ở Đài Loan do tư nhân triển khai đã rơi vào khủng hoảng tài chính do chi phí vượt dự toán và doanh thu thấp hơn kỳ vọng, buộc chính quyền vùng lãnh thổ này phải bơm vốn cứu trợ; hay việc tư nhân hóa đường sắt ở Anh dẫn tới giá vé không ngừng leo thang, dịch vụ xuống cấp do ưu tiên lợi nhuận hơn lợi ích công cộng.

Thực tế ở các lĩnh vực khác như hàng không, bất động sản ở Việt Nam thời gian qua cũng ít nhiều chứng kiến hiện tượng tương tự, khi một số "ông lớn" kiểm soát phần lớn hệ thống vận hành, sở hữu chuỗi quỹ đất, dẫn tới cạnh tranh không còn theo quy luật tự nhiên, giá dịch vụ tăng cao hơn mức cần thiết.

Thực tiễn Việt Nam và thế giới cho thấy, PPP chỉ phát huy hiệu quả khi Chính phủ có quy định chặt chẽ, minh bạch và công bằng. Các hoạt động đấu thầu, giao thầu dự án cần được thực hiện công khai, minh bạch để nhiều đơn vị có cơ hội tham gia không dẫn tới hiện tượng ưu ái vì lợi ích nhóm.

Bên cạnh đó, cần xây dựng bộ tiêu chí đấu thầu đề cao chất lượng dịch vụ, kinh nghiệm vận hành quốc tế, không chỉ dựa trên tiềm lực tài chính đơn thuần. Một cơ quan điều tiết độc lập là cần thiết để giám sát giá vé, quy chuẩn chất lượng, bảo vệ lợi ích hành khách. Áp dụng kinh nghiệm quốc tế về quản lý vận hành vận tải ở một số quốc gia phát triển để tránh rơi vào "bẫy độc quyền tự nhiên", nơi mà người dân phải trả giá đắt cho dịch vụ thiết yếu.

Đường sắt cao tốc Bắc - Nam là cơ hội vàng để phát triển hạ tầng nhưng cần khuôn khổ kiểm soát phù hợp. Bài toán hài hòa giữa phát triển tư nhân và bảo vệ lợi ích cộng đồng là thách thức lớn mà các bên liên quan phải đối diện.

(1) https://thesaigontimes.vn/vinspeed-de-xuat-dau-tu-lam-duong-sat-cao-toc-bac-nam

(2) https://thesaigontimes.vn/thaco-xin-tham-gia-du-an-duong-sat-cao-toc-bac-nam

Hồng Văn