Chênh lệch nguồn lực, học phí, trường tư khó cạnh tranh với trường công chất lượng cao

Hệ thống giáo dục công lập được xác định là trụ cột bảo đảm quyền học tập của học sinh, với sứ mệnh cốt lõi là cung ứng giáo dục đại trà, phục vụ số đông và hướng tới công bằng trong tiếp cận. Trong đó, việc Bộ Chính trị quyết định thực hiện miễn toàn bộ học phí cho học sinh từ mầm non đến hết trung học phổ thông công lập trên phạm vi cả nước từ năm học 2025-2026 được coi là một đột phá.

Tuy nhiên, dù cùng trong hệ thống công lập, được ưu tiên đầu tư mua sắm trang thiết bị, xây dựng cơ sở vật chất, nhưng các trường công lập chất lượng cao lại có mô hình khác hoàn toàn. Bên cạnh chương trình khác biệt thì mức thu cao của mô hình này cũng gây không ít băn khoăn về việc đảm bảo công bằng trong tiếp cận giáo dục.

Bên cạnh đó, cơ sở giáo dục công lập chuyển sang cơ sở giáo dục công lập chất lượng cao còn được hỗ trợ chi thường xuyên trong 4 năm đầu tiên (theo Nghị quyết 59/2025/NQ-HĐND quy định cơ chế tài chính áp dụng đối với cơ sở giáo dục mầm non, giáo dục phổ thông công lập chất lượng cao của thành phố Hà Nội).

Điều này tạo ra sự phân tầng ngay trong hệ thống giáo dục công lập khi chỉ những gia đình có điều kiện mới có thể tiếp cận. Đồng thời gây bất bình đẳng với hệ thống giáo dục tư thục khi một bên phải tự đầu tư từ A-Z một bên vẫn được Nhà nước hỗ trợ nguồn lực.

Nhiều ý kiến cho rằng nếu là trường công chỉ nên thực hiện các dịch vụ thiết yếu, đảm bảo miễn học phí cho học sinh, còn cung cấp dịch vụ giáo dục chất lượng cao, liên kết với nước ngoài nên để trường tư thực hiện.

Chênh lệch nguồn lực khiến trường tư thục khó cạnh tranh với trường công lập chất lượng cao

Trao đổi với phóng viên Tạp chí điện tử Giáo dục Việt Nam, Tiến sĩ Phạm Kim Thư - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Mai Hắc Đế (phường Hoàng Văn Thụ, Hà Nội) chia sẻ, trong thực tế, "bình đẳng" giữa trường công lập chất lượng cao và tư thục chưa được trọn vẹn, chủ yếu vì điểm xuất phát nguồn lực khác nhau.

Trường công lập chất lượng cao thường có lợi thế về đất đai, hạ tầng và có thể tiếp cận nguồn đầu tư công/nguồn lực công theo nhiệm vụ được giao. Cơ chế tự chủ tài chính của đơn vị sự nghiệp công lập cho phép nhà trường hạch toán, phân bổ chi phí và tổ chức cung cấp dịch vụ theo quy định. Trong khi đó, trường tư thục linh hoạt hơn trong vận hành, đầu tư, thu hút nhân lực, thiết kế chương trình giảng dạy, nhưng phải tự gánh toàn bộ chi phí vốn như lãi vay, rủi ro thị trường.

Bên cạnh đó, các nghị quyết gần đây tiếp tục nhấn mạnh phát triển giáo dục và huy động nguồn lực xã hội hóa cho giáo dục; trong đó, có tinh thần tạo điều kiện cho khu vực tư thục phát triển. Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, nếu cùng cung cấp dịch vụ chất lượng cao và cùng thu phí, sự bình đẳng thường được thiết kế theo nguyên tắc cùng chuẩn chất lượng, cùng chuẩn minh bạch chi phí và cùng cơ chế hỗ trợ người học, thay vì cố "cào bằng" theo mô hình sở hữu.

Tiến sĩ Phạm Kim Thư - Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Mai Hắc Đế (phường Hoàng Văn Thụ, Hà Nội). Ảnh: NVCC.

Theo thầy Thư, trường công lập nên tập trung cung cấp các dịch vụ giáo dục thiết yếu là hợp lý, bởi ngân sách nhà nước cần được ưu tiên để bảo đảm quyền tiếp cận và sự công bằng cho mọi học sinh.

Thực tế, pháp luật hiện hành cho phép và quản lý hoạt động hợp tác, liên kết giáo dục với nước ngoài theo những điều kiện và thẩm quyền nhất định, nhằm bảo đảm mục tiêu giáo dục cũng như tuân thủ pháp luật Việt Nam, không có sự phân biệt tuyệt đối giữa công lập và tư thục. Cách tiếp cận phù hợp là cho phép cả hai khu vực cùng tham gia, nhưng phải tuân thủ "chung một luật chơi" là đáp ứng yêu cầu kiểm định/chuẩn chất lượng, minh bạch thông tin, kiểm soát xung đột lợi ích và có cơ chế tài chính rõ ràng.

Cùng bàn về vấn đề này, thầy Trịnh Hùng Sơn - Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở - Trung học phổ thông Lý Thái Tổ (phường Yên Hòa, Hà Nội) cho rằng, mức độ bình đẳng giữa trường công lập và tư thục trong phân khúc giáo dục chất lượng cao còn nhiều bất cập. Trường công lập chất lượng cao được Nhà nước đầu tư về cơ sở vật chất và có nhiều ưu đãi, trong khi trường tư phải tự lo mọi chi phí từ cơ sở hạ tầng đến chi phí vận hành, trả lương cho đội ngũ. Vì vậy, cùng một phân khúc nhưng trường tư thục sẽ khó cạnh tranh được về học phí với trường công lập chất lượng cao.

Thầy Sơn cho rằng, trường công lập nên tập trung vào các dịch vụ giáo dục thiết yếu, cơ bản, đảm bảo công bằng cho mọi học sinh. Việc trường công chạy theo những dịch vụ trường tư thục đang triển khai, dù không phải nhiệm vụ cốt lõi cũng là điều chưa thực sự phù hợp.

Không chỉ vậy, dù Nhà nước đã thực hiện miễn học phí và quy định chặt chẽ việc dạy thêm, học thêm tại Thông tư 29/2024/TT-BGDĐT, nhưng nhiều trường công lập lại liên kết với doanh nghiệp bên ngoài để dạy thêm một số môn như tiếng Anh, STEM, kỹ năng sống, AI… khiến chi phí học tập của học sinh vẫn cao như khi chưa được miễn học phí, thậm chí là cao hơn.

Chẳng hạn, trước đây học sinh đóng các khoản thu là 1 triệu đồng/tháng, nhưng khi "phải" học thêm các chương trình liên kết, mức đóng tăng lên khoảng 1,5 triệu đồng/tháng hoặc cao hơn. Kết quả là phát sinh nhiều khoản thu, gánh nặng tài chính đổ dồn lên vai phụ huynh.

Thầy Trịnh Hùng Sơn - Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở - Trung học phổ thông Lý Thái Tổ (phường Yên Hòa, Hà Nội). Ảnh: website nhà trường.

Đồng quan điểm, thầy Nguyễn Huy Lực - Chủ tịch Hội đồng trường, Trường Trung học phổ thông Ngô Sỹ Liên (xã Xuân Mai, Hà Nội) cho rằng, hệ thống trường tư thục thường chú trọng đáp ứng nhu cầu học tập của người học theo hướng linh hoạt và cá nhân hóa nhằm góp phần thúc đẩy chất lượng giáo dục. Để đáp ứng kỳ vọng của học sinh, phụ huynh, nhà trường sẽ chủ động đầu tư cơ sở vật chất, thiết kế chương trình đa dạng, tạo cơ hội rèn luyện kỹ năng và phát triển năng lực cá nhân cho các em. Trong khi đó, ở nhiều trường công lập, hoạt động giáo dục chủ yếu tập trung vào việc hoàn thành chương trình giáo dục phổ thông theo quy định, nên còn những hạn chế nhất định.

Nếu Hà Nội tiếp tục mở rộng mô hình trường công lập chất lượng cao sẽ khiến trường tư khó cạnh tranh. Thực tế cho thấy, nhiều trường tư hiện nay rơi vào tình trạng thiếu học sinh, thua lỗ, phải chật vật duy trì hoạt động. Thậm chí, không ít nhà đầu tư trở nên dè dặt, muốn rút lui khỏi lĩnh vực giáo dục.

Cách làm này cũng chưa phù hợp với các chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế tư nhân, nhất là trong bối cảnh các nghị quyết như Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân; Nghị quyết số 71-NQ/TW, ngày 22/8/2025 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo mới được ban hành. Việc tiếp tục đầu tư cho trường công lập chất lượng cao ảnh hưởng đến niềm tin của nhà đầu tư đối với lĩnh vực giáo dục.

Đặc biệt, một số trường công lập chất lượng cao liên kết, ký hợp đồng với doanh nghiệp giáo dục để tổ chức chương trình học bổ trợ, từ đó phát sinh thêm nhiều khoản thu như học tiếng Anh, Tin học, STEM, kỹ năng sống… Việc triển khai chương trình học liên kết cần được quản lý chặt chẽ, minh bạch, tránh tạo thêm áp lực tài chính cho phụ huynh khi nhà trường đã được ngân sách nhà nước bảo đảm kinh phí hoạt động cơ bản.

Từ những bất cập trong thực tế, thầy Lực cho rằng, trường công lập nên tập trung đáp ứng nhu cầu giáo dục cơ bản, tránh mở rộng quá mức các lớp học bổ trợ để thu thêm học phí. Nhiều em không thực sự cần nhưng vẫn phải tham gia theo số đông, tạo thêm gánh nặng cho phụ huynh.

Thầy Nguyễn Huy Lực - Chủ tịch Hội đồng trường Trường Trung học phổ thông Ngô Sỹ Liên (xã Xuân Mai, Hà Nội). Ảnh: NVCC.

Cần áp dụng cơ chế tính đúng, tính đủ và minh bạch các khoản chi phí

Nhiều ý kiến cho rằng, trường công lập chất lượng cao và tư thục cùng cung cấp các dịch vụ giáo dục theo yêu cầu của phụ huynh, nhưng học phí và cơ chế vận hành đang tạo ra khoảng cách rõ rệt khiến nhiều trường tư thục gặp khó khăn trong duy trì hoạt động.

Về vấn đề này, Hiệu trưởng Trường Trung học cơ sở - Trung học phổ thông Lý Thái Tổ cho rằng, việc trường công lập chất lượng cao vừa được đầu tư ngân sách, vừa thu học phí sẽ gây ra nhiều bất cập. Dù được đảm bảo cơ sở vật chất và điều kiện hoạt động, trường công vẫn triển khai các dịch vụ giáo dục thu phí sẽ dẫn tới sự phân tầng trong giáo dục.

Về các tiêu chí xác định học phí đối với trường tư, thầy Sơn cho hay, chi phí cơ sở vật chất thường chiếm khoảng 25%, tiền lương giáo viên cũng chiếm tỷ trọng không nhỏ. Đối với trường công lập chất lượng cao, nguồn lực đầu tư ban đầu về cơ sở vật chất, nhiều ưu đãi nên học phí sẽ được xác định ở mức thấp hơn. Còn trường tư phải tự lo hoàn toàn nên chắc chắn học phí sẽ cao hơn.

Vì vậy, trường công lập chất lượng cao nếu thực hiện thu học phí cần áp dụng cơ chế tính toán theo nguyên tắc thị trường nhằm bảo đảm cạnh tranh công bằng với nhà đầu tư giáo dục. Tuy nhiên, trên thực tế, việc phân định rạch ròi giữa yếu tố công - tư không hề đơn giản. Với các trường công lập, việc xây dựng cơ chế thu và quản lý học phí theo nền kinh tế thị trường khá phức tạp, khó bảo đảm sự minh bạch và công bằng tuyệt đối.

"Khối trường tư thục đã và đang chủ động tìm mọi cách thích ứng để tồn tại. Tuy nhiên, nếu không nhận được sự ủng hộ và có chính sách công bằng sẽ khiến trường tư ngày càng khó khăn, thậm chí đứng trước nguy cơ không thể trụ vững", thầy Sơn bày tỏ.

Học sinh Trường Trung học phổ thông Mai Hắc Đế trong một buổi học. Ảnh: website nhà trường.

Trong khi đó, Hiệu trưởng Trường Trung học phổ thông Mai Hắc Đế cho rằng, việc trường công lập chất lượng cao vừa được đầu tư ngân sách, vừa thu học phí cao, có thể gây ra bất cập với khu vực tư thục nếu trường công lập chất lượng cao không xây dựng được mức học phí hợp lý. Cụ thể như sau:

Thứ nhất, rủi ro "trợ cấp chéo" do ngân sách hỗ trợ một phần chi phí đầu tư hoặc vận hành, nhưng nhà trường vẫn thu học phí ở mức cao sẽ tạo lợi thế cạnh tranh về giá và biên lợi nhuận so với trường tư thục, vốn phải tự gánh toàn bộ chi phí

Thứ hai, "méo mó" trong cạnh tranh tuyển sinh và nhân lực. Trường công lập có thể giữ mức học phí "dễ chịu" hơn so với chi phí thực nên dễ thu hút người học, trong khi trường tư phải định giá dựa trên chi phí vốn.

Thứ ba, khó so sánh chất lượng và giá trị. Nếu thiếu chuẩn minh bạch về cách hình thành học phí (chi thường xuyên, khấu hao, chi phí vốn…), xã hội sẽ khó đánh giá liệu mức thu cao có tương xứng với chất lượng hay không.

Hiện nay, sự khác biệt trong xác định mức học phí giữa trường công và tư nằm ở chi phí vốn và chi phí tài sản. Với trường tư thục, chi phí vốn thể hiện rõ (lãi vay), đất đai/hạ tầng hình thành từ vốn chủ đầu tư hoặc lãi vay đều buộc phải đưa vào cấu phần giá/học phí để hoàn vốn.

Với trường công lập chất lượng cao, đất đai/hạ tầng có thể là tài sản công hình thành từ lịch sử hoặc đầu tư công. Nếu tính học phí không cần tính kèm các chi phí sử dụng đất, khấu hao tài sản, chi phí cơ hội vốn, học phí sẽ thấp hơn trường tư thục và tạo cảm giác thiếu công bằng.

Ở nhiều quốc gia, để tránh tranh cãi, Nhà nước tách bạch rõ hai phần là phần giáo dục được Nhà nước đặt hàng hoặc bao cấp (nếu có) và phần dịch vụ giáo dục theo nhu cầu xã hội, trong đó học phí phải được tính đủ chi phí và công khai minh bạch.

Khi trường công lập chất lượng cao xác định là phân khúc chất lượng cao tự chủ tài chính và thu học phí, về nguyên tắc cần tiến tới cơ chế tính đúng, tính đủ và minh bạch các khoản chi phí theo quy định về tự chủ, giá dịch vụ giáo dục; đồng thời hạch toán, phân bổ chi phí rõ ràng theo lộ trình tính giá dịch vụ sự nghiệp công.

Tuy nhiên, cần làm rõ "theo cơ chế thị trường" không đồng nghĩa với việc phải đem đất công đi đấu giá cho từng trường đang sử dụng. Cách làm khả thi và ít xáo trộn hơn là chuẩn hóa mô hình tính học phí trên cơ sở định mức kinh tế - kỹ thuật, phân bổ chi phí, khấu hao tài sản, chi phí quản trị và chi phí vốn hợp lý, công khai, kiểm toán được.

Bên cạnh đó, cần tách bạch rõ phần ngân sách nhà nước (nếu có) với phần thu theo dịch vụ giáo dục chất lượng cao, song song với việc hỗ trợ trực tiếp người học thông qua học bổng hoặc các khoản vay ưu đãi để bảo đảm cơ hội tiếp cận.

Để các trường tư thục phát triển bền vững, thầy Thư cho rằng, cần áp dụng cách tiếp cận "cùng luật chơi - hỗ trợ đúng đối tượng". Thay vì hỗ trợ trực tiếp cho cơ sở đào tạo, Nhà nước nên chuyển sang hỗ trợ người học thuộc các nhóm chính sách phù hợp thông qua học bổng theo thu nhập, tín dụng học tập… để người học có thể "mang nguồn lực" đến ngôi trường mà họ lựa chọn.

Tiếp đó, cần xây dựng cơ chế đặt hàng, đấu thầu dịch vụ giáo dục một cách minh bạch, trường công và trường tư cùng tham gia trên cơ sở chuẩn chất lượng và mức giá. Cơ sở nào làm tốt, chi phí hợp lý sẽ được lựa chọn. Thực tế, chính sách hỗ trợ trường tư về đất đai, thuế, tín dụng… đã được Luật Giáo dục đề cập, song vấn đề then chốt nằm ở việc cụ thể hóa và triển khai một cách nhất quán.

Ngoài ra, cần bảo đảm sự bình đẳng trong tiếp cận đất đai và tín dụng, thông qua việc quy hoạch quỹ đất dành cho giáo dục, áp dụng cơ chế thuê đất dài hạn, minh bạch; đồng thời triển khai chương trình tín dụng ưu đãi hoặc bảo lãnh tín dụng cho những dự án giáo dục đạt chuẩn.

Cần áp dụng thống nhất chuẩn minh bạch học phí và công khai chất lượng đối với cả trường công lập chất lượng cao và trường tư, trong đó làm rõ các cấu phần chi phí hình thành học phí, công bố chỉ số chất lượng đầu ra và thực hiện kiểm định theo quy định.

Cuối cùng, cần khuyến khích hợp tác công – tư (PPP) trong giáo dục. Theo đó, Nhà nước cung cấp quỹ đất và khung pháp lý, khu vực tư nhân đầu tư, vận hành theo hợp đồng gắn với chuẩn chất lượng, vừa giảm gánh nặng ngân sách, vừa bảo đảm cơ hội tiếp cận cho người học.

Khánh Hòa