Chuẩn hóa tín dụng xanh Việt Nam – đột phá từ Quyết định 21

Bộ tiêu chí xanh đưa Việt Nam gần hơn các chuẩn mực quốc tế như EU Taxonomy, Green Bond Principles, tạo thuận lợi thu hút vốn từ quỹ ESG toàn cầu.

Trước sức ép từ biến đổi khí hậu và cam kết Net-Zero 2050 tại COP26, Việt Nam buộc phải tái cấu trúc mô hình tăng trưởng theo hướng bền vững. Tài chính xanh, đặc biệt là tín dụng xanh, trở thành công cụ đòn bẩy không thể thiếu để huy động nguồn lực cho chuyển đổi.

Dù Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước đã có nhiều bước chuẩn bị - từ Chiến lược Quốc gia về tăng trưởng xanh đến Đề án Ngân hàng xanh, Thông tư hướng dẫn quản lý rủi ro môi trường trong hoạt động cấp tín dụng..., nhưng một nút thắt dai dẳng vẫn chưa được tháo gỡ: thiếu bộ tiêu chí thống nhất để xác định thế nào là một “dự án xanh”. Sự mơ hồ này không chỉ cản trở doanh nghiệp tiếp cận vốn ưu đãi, mà còn khiến thị trường đối mặt với nguy cơ “rửa xanh” - khi các dự án chưa bền vững vẫn được gắn mác “xanh”.

Cột mốc đáng chú ý đã xuất hiện ngày 4-7-2025, khi Phó thủ tướng Trần Hồng Hà ký ban hành Quyết định 21, lần đầu tiên một bộ tiêu chí môi trường để phân loại dự án xanh được thiết lập. Quyết định này được kỳ vọng sẽ là “kim chỉ nam” cho tín dụng xanh tại Việt Nam, cung cấp một khung pháp lý và kỹ thuật rõ ràng để các tổ chức tín dụng (TCTD), doanh nghiệp và các bên liên quan có thể xác định, thẩm định và giám sát các dự án xanh một cách chuẩn mực.

Nội dung cốt lõi và những điểm sáng

Đây là lần đầu tiên, khái niệm “dự án xanh” được định nghĩa rõ ràng với hai nhóm tiêu chí cụ thể, giúp chuẩn hóa hoạt động thẩm định và phân loại trong toàn hệ thống tài chính. Theo điều 3 của Quyết định 21, một dự án được công nhận là “xanh” phải đáp ứng hai điều kiện bắt buộc:

Thứ nhất, hoàn tất thủ tục môi trường hợp pháp. Dự án phải có đầy đủ hồ sơ theo quy định của Luật Bảo vệ môi trường 2020, bao gồm phê duyệt kết quả thẩm định báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM), giấy phép môi trường hoặc đăng ký môi trường - trừ các trường hợp được miễn theo quy định pháp luật.

Thứ hai, tiêu chí về lĩnh vực và lợi ích về môi trường rõ ràng. Dự án phải mang lại lợi ích môi trường cụ thể, thuộc các lĩnh vực được liệt kê tại Phụ lục I của Quyết định 21, bao phủ bảy trụ cột ưu tiên như sử dụng hiệu quả tài nguyên, ứng phó biến đổi khí hậu, quản lý chất thải, xử lý ô nhiễm, cải thiện chất lượng môi trường, phục hồi hệ sinh thái và bảo tồn đa dạng sinh học - phù hợp với điều 149 Luật Bảo vệ môi trường.

Quyết định cũng quy định rõ về quy trình xác nhận dự án xanh. Việc xác nhận có thể được thực hiện bởi: Cơ quan nhà nước có thẩm quyền - đảm bảo tính pháp lý và chặt chẽ; Tổ chức độc lập - phải đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế như TCVN ISO/IEC 17029:2020 hoặc ISAE 3000.

Quyết định 21 được xem là bước đi then chốt trong việc định hình thị trường tín dụng xanh tại Việt Nam, với bốn điểm sáng đáng chú ý:

Thống nhất tiêu chí, chuẩn hóa thị trường

Lần đầu tiên, Việt Nam có một bộ tiêu chí pháp lý rõ ràng để xác định “dự án xanh”. Quyết định này xóa bỏ tình trạng mơ hồ và thiếu đồng bộ trước đây, giúp các TCTD thẩm định và phân loại tín dụng xanh trên cùng một nền tảng pháp lý. Doanh nghiệp cũng được định hướng cụ thể để thiết kế dự án phù hợp, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho cơ quan quản lý theo dõi và đánh giá hiệu quả toàn hệ thống.

Tăng tính minh bạch, chống “rửa xanh”

Việc yêu cầu hồ sơ môi trường hợp lệ theo Luật Bảo vệ môi trường 2020, cùng quy định xác nhận độc lập theo tiêu chuẩn quốc tế, tạo bộ lọc đáng tin cậy để ngăn ngừa tình trạng “gắn mác xanh” sai lệch. Đây là yếu tố quan trọng nhằm bảo vệ niềm tin của thị trường và nhà đầu tư.

Tiệm cận chuẩn mực quốc tế

Bằng việc áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế cho các tổ chức xác nhận độc lập, Quyết định 21 đưa tín dụng xanh Việt Nam tiến gần hơn tới các thông lệ toàn cầu như Green Bond Principles (ICMA) hay nguyên tắc tài chính bền vững của UNEP FI. Điều này tạo lợi thế trong thu hút nguồn vốn xanh từ các định chế lớn như WB, ADB hay các quỹ ESG toàn cầu.

Tháo gỡ điểm nghẽn cho Thông tư 17

Trước đây, Thông tư 17/2022/TT-NHNN yêu cầu các TCTD xây dựng tiêu chí đánh giá rủi ro môi trường nhưng thiếu hướng dẫn cụ thể. Quyết định 21 đã cung cấp mảnh ghép còn thiếu, làm cơ sở để các TCTD xây dựng hệ thống tiêu chí nội bộ một cách thống nhất và có căn cứ pháp lý vững chắc hơn, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro môi trường trong hoạt động tín dụng.

Còn nhiều khoảng trống cần lấp đầy

Dù được đánh giá là bước tiến lớn trong xây dựng khung pháp lý cho tín dụng xanh, Quyết định 21 vẫn đối mặt với nhiều thách thức khi đi vào thực tiễn. Ba vấn đề nổi bật cần được cải thiện gồm:

Tiêu chí còn khái quát, thiếu định lượng

Điểm yếu lớn nhất nằm ở Phụ lục I, nơi liệt kê các lĩnh vực “xanh” nhưng thiếu các chỉ số định lượng cụ thể để đánh giá mức độ bền vững. Ví dụ, dự án năng lượng tái tạo không có tiêu chí rõ ràng về hiệu suất chuyển đổi hay mức phát thải CO2 tương đương được giảm thiểu; lĩnh vực xử lý rác thải cũng không quy định tỷ lệ tái chế tối thiểu hay mức độ xử lý đạt chuẩn.

Sự thiếu chi tiết này khiến các TCTD lúng túng trong thẩm định, dễ dẫn đến đánh giá chủ quan và không đồng nhất giữa các ngân hàng. So với EU Taxonomy hay Korea Green Taxonomy, vốn sử dụng bộ tiêu chí kỹ thuật (technical screening criteria) như chỉ số định lượng cụ thể và ngưỡng tối thiểu (ví dụ như ngưỡng phát thải CO2 dưới 100 g/kWh cho điện tái tạo) - thì bộ tiêu chí của Việt Nam vẫn còn mang tính khái niệm.

Tính pháp lý chưa đủ ràng buộc

Mặc dù là văn bản quy phạm pháp luật, Quyết định 21 vẫn mang nhiều tính khuyến nghị. Việc “xác nhận” dự án xanh là cơ sở tham khảo chứ không đi kèm yêu cầu bắt buộc hay chế tài cụ thể. Hiện chưa có quy định nào yêu cầu TCTD phải dành tỷ lệ tín dụng nhất định cho dự án xanh, hoặc chịu trách nhiệm pháp lý nếu không thực hiện đánh giá rủi ro môi trường đúng quy trình, không báo cáo đầy đủ... Trong khi đó, tại EU, các quy định như SFDR yêu cầu công bố thông tin bền vững một cách bắt buộc. Việc thiếu cơ chế ưu đãi hoặc ràng buộc mạnh khiến tín dụng xanh tại Việt Nam chủ yếu dựa vào thiện chí và định hướng nội bộ của từng TCTD.

Chưa đồng bộ với hệ thống văn bản pháp luật tín dụng

Một hạn chế khác là tín dụng xanh hiện mới giới hạn trong hoạt động cho vay, trong khi nhiều sản phẩm tài chính khác - như bảo lãnh ngân hàng (Thông tư 61/2024), bao thanh toán (Thông tư 20/2024), hay chiết khấu công cụ chuyển nhượng (Thông tư 04/2013) - chưa tích hợp tiêu chí xanh.

Bên cạnh đó, Luật các tổ chức tín dụng (sửa đổi năm 2024) cũng chưa có điều khoản cụ thể nào về tín dụng xanh. Sự thiếu đồng bộ này khiến hệ sinh thái pháp lý còn rời rạc, làm hạn chế khả năng “xanh hóa” toàn diện các hoạt động tài chính, và giảm hiệu quả lan tỏa của dòng vốn xanh trong nền kinh tế.

(*) Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG TPHCM
Trọng tài viên Trung tâm Trọng tài thương nhân Việt Nam (VTA)

TS. Vũ Kim Hạnh Dung (*)