'Cỗ máy in tiền' khủng Saudi Arabia đối mặt nghịch lý

Bạn thử tưởng tượng có người trao cho bạn 170.000 USD. Bạn sẽ làm gì với khoản tiền đó?

Giờ hãy tưởng tượng một phút sau, bạn lại tiếp tục nhận thêm 170.000 USD, và dòng tiền cứ thế chảy tới mỗi phút trong suốt nhiều năm. Nếu hình dung được, bạn đã cảm nhận phần nào về “cỗ máy tiền mặt” khổng lồ mang tên Aramco - tập đoàn dầu khí quốc gia Saudi Arabia, nhà sản xuất dầu và khí lớn nhất thế giới trong năm qua.

Dòng tiền khổng lồ ấy là nguồn sống của vương quốc chuyên chế này, nơi dư dả tiền để trợ giá nhiên liệu hóa thạch cho người dân, chi cho các dự án quyền lực mềm như World Cup và những dự án xây dựng gây choáng ngợp.

Nhưng chính điều đó cũng lý giải vì sao mọi nỗ lực thúc đẩy hành động khí hậu, đặc biệt là tiến trình thoát khỏi nhiên liệu hóa thạch lại bị Saudi Arabia xem như mối đe dọa tồn vong, không chỉ với nền kinh tế mà cả với giới hoàng gia.

Aramco là nhà sản xuất dầu khí lớn nhất thế giới vào năm 2024. Ảnh: Alamy.

Mũi nhọn của sự cản trở

Chính nguồn thu từ dầu mỏ lại khiến Saudi Arabia coi nỗ lực giảm phát thải toàn cầu là mối đe dọa đối với kinh tế và quyền lực chính trị, từ đó trở thành một trong những quốc gia phản đối mạnh mẽ các hiệp định khí hậu.

Saudi Arabia từ lâu được biết đến như một “rào cản” trong các nỗ lực toàn cầu về biến đổi khí hậu.

Ba thập kỷ trước, Saudi Arabia suýt nữa khiến hiệp ước khí hậu toàn cầu của Liên Hợp Quốc “chết yểu” ngay từ khi mới hình thành. Nhà đàm phán kỳ cựu Alden Meyer có mặt tại trụ sở LHQ ở New York khi cây búa chuẩn bị gõ thông qua hiệp ước.

“Nhà ngoại giao Pháp Jean Ripert khi đó buộc phải phớt lờ Saudi Arabia và Kuwait, dù họ đang vung biển tên phản đối dữ dội ở phía cuối phòng. Ông ấy cứ thế gõ búa”, Meyer kể.

“Nhưng đó là việc chỉ có thể làm khi chỉ có vài nước phản đối”.

Từ đó trở đi, Saudi Arabia luôn tìm cách huy động nhóm Arab hay các nước lớn khác để tạo sức mạnh tập thể và hiệu quả đáng kể.

“Họ là mũi nhọn trong mọi nỗ lực tổ chức lực lượng phản kháng”, Meyer, hiện làm việc tại tổ chức E3G, nhận định.

Một chiến thắng chiến lược quan trọng của Saudi Arabia và các đồng minh OPEC là ngăn chặn cơ chế bỏ phiếu trong đàm phán khí hậu LHQ - điều vốn rất phổ biến tại các cơ quan LHQ khác. Thay vào đó, mọi quyết định phải dựa trên đồng thuận tuyệt đối.

Họ thường tranh luận về thẩm quyền và phạm vi đàm phán, liên kết với các nước OPEC nhằm trì hoãn các quyết định quan trọng, đồng thời nhấn mạnh trách nhiệm lịch sử của các quốc gia phát triển, nhằm biện minh cho quyền khai thác dầu mỏ của chính mình.

Chiến lược này đã khiến tiến trình đàm phán khí hậu toàn cầu liên tục chậm lại. Thậm chí, phải mất tới 28 năm kể từ khi các cuộc thảo luận về biến đổi khí hậu bắt đầu, nhiên liệu hóa thạch mới được chính thức đề cập lần đầu tại COP28.

Mâu thuẫn giữa lợi ích và sinh tồn

Saudi Arabia hiện triển khai một chiến lược ba mũi nhọn nhằm vừa bảo vệ lợi ích từ dầu mỏ, vừa thích ứng với xu hướng năng lượng xanh toàn cầu.

Trước hết, nước này tìm cách trì hoãn quá trình chuyển đổi năng lượng toàn cầu, nhằm duy trì xuất khẩu dầu và giữ vai trò chủ chốt trong liên minh OPEC+. Tiếp theo, Saudi Arabia đẩy mạnh năng lượng tái tạo trong nước, với các dự án điện mặt trời, điện gió và phát triển xe điện, vừa giảm nhu cầu tiêu thụ dầu nội địa, vừa tạo điều kiện xuất khẩu nhiều hơn.

Bước cuối cùng là tối đa hóa doanh thu từ dầu mỏ để tài trợ cho quá trình chuyển đổi, thông qua các dự án lớn như Vision 2030, nhằm đa dạng hóa nền kinh tế. Mục tiêu chiến lược là bán đủ dầu để huy động nguồn lực cho chuyển đổi trước khi nhu cầu dầu mỏ toàn cầu sụt giảm mạnh.

Lượng khí CO2 của Saudi Arabia đạt mức kỷ lục vào năm 2023. Biểu đồ: Guardian.

Dù giàu có, Saudi Arabia đang chịu ảnh hưởng nặng nề của khí hậu khắc nghiệt. Theo số liệu 1979-2019, nhiệt độ trung bình tăng 2,2°C, cao gần gấp ba lần mức trung bình toàn cầu. Các vùng như Riyadh và Mecca phải đối mặt với nắng nóng cực đoan, năm 2024 đã khiến ít nhất 1.300 người hành hương Hajj tử vong.

Ngoài ra, hạn hán, ngập lụt và nước biển dâng đe dọa các thành phố lớn. Những giải pháp như máy điều hòa hay lọc nước biển lại tiêu tốn nhiều năng lượng từ dầu mỏ, tạo ra vòng luẩn quẩn khí hậu.

Báo cáo của KAUST-KAPSARC cảnh báo: Saudi Arabia đang ở ngưỡng có thể sinh sống, với nhiệt độ có thể lên tới 56°C hoặc cao hơn, đặc biệt trong các đợt nắng nóng kéo dài.

Saudi Arabia sở hữu dự trữ dầu lớn thứ hai thế giới và khả năng điều chỉnh sản lượng nhanh chóng, kiểm soát giá dầu toàn cầu. Chi phí khai thác dầu chỉ khoảng 2 USD/thùng, trong khi giá bán thực tế là 60-80 USD/thùng, mang lại lợi nhuận khổng lồ.

Phần lớn ngân sách chính phủ (~60%) vẫn phụ thuộc vào dầu, và Aramco dự kiến tăng sản lượng dù thế giới đang nỗ lực giảm phát thải. Mục tiêu là giữ độc quyền nguồn cung dầu trong khi nhu cầu toàn cầu giảm dần.

Hướng đi xanh nhưng dè dặt

Saudi Arabia đã bắt đầu đẩy mạnh hợp tác nội địa với năng lượng sạch. Qua sáng kiến Saudi Green Initiative, nước này đặt mục tiêu 50% nguồn điện đến từ năng lượng tái tạo và thúc đẩy phát triển xe điện, nhằm giảm tiêu thụ dầu trong nước, đồng thời tăng nguồn xuất khẩu và doanh thu tài trợ cho quá trình chuyển đổi.

Bản thiết kế cho các công trình song song cao 500 mét mang tên Line, trong dự án siêu đô thị Neom bên bờ Biển Đỏ. Ảnh: Neom.

Bên cạnh đó, Riyadh cũng thử nghiệm mô hình kinh tế carbon tuần hoàn, tập trung vào thu giữ và lưu trữ carbon, dù công nghệ hiện còn hạn chế.

Trước sức cản từ Saudi Arabia, các chuyên gia quốc tế đưa ra nhiều giải pháp cải tổ cơ chế đàm phán khí hậu toàn cầu.

Trong đó, thay đổi quy trình UN COP theo siêu đa số để tránh phụ thuộc vào đồng thuận tuyệt đối; hình thành liên minh các nước hành động trước nhằm giảm tác động trì hoãn; và hạn chế quỹ hỗ trợ biến đổi khí hậu cho các quốc gia cố ý trì hoãn. Mục tiêu của những biện pháp này là giảm sức cản toàn cầu và buộc Saudi Arabia thích ứng nhanh hơn.

Saudi Arabia trở thành minh chứng sống cho nghịch lý dầu mỏ và biến đổi khí hậu: vừa là kẻ cản trở tiến trình giảm phát thải nhờ lợi ích dầu mỏ khổng lồ, vừa là nạn nhân trực tiếp của các hiện tượng khí hậu cực đoan.

Cuộc đua hiện nay không chỉ là chuyển đổi năng lượng, mà còn là cân bằng giữa lợi ích kinh tế và sinh tồn. Tương lai của Saudi Arabia sẽ phụ thuộc vào khả năng chuyển đổi nhanh trước khi nhu cầu dầu mỏ toàn cầu sụt giảm, đồng thời ứng phó với khí hậu ngày càng khắc nghiệt.

Lâm Phương